Thursday, August 21, 2008

PU. TUN THUAL KHANSUNG TAANGTHU. [ i ]

PU. TUN THUAL KHANSUNG TAANGTHU.

A pa Ngam Cin thu.

Pu. Pau Khawm in tapa 6 nei hi. Ngam Cin pen ahihna ahi hi. A uupen Thawng Tun hi-a, Pu. Thuam Thawng tamsak hi. Ngam Cin in ama-pianna pu ahi Tuang Ngam tam hi. Pu. Tuang Ngam nuntaksung pen Minlawhna Sukzotu kizang a, a tate khangin Vanlaitu tawh Minlawhna zang uh hi. Sukte Innpi pan a kikhenkhiat khit uh hangin sanggambul-in kiman veve a, zubeel-ankuang kizopna tatsat lo uh hi. Ki-itna kiamsak lo uh hi.

Ngam Cin in tapa-4 aneih sungah Pu. Tun Thual pen anihna ahi hi. Pasal ngalhaat mipil mitei mahmah khat hi-a, Sukte bangkua leh Phiamphu bangkua sungah khutzat thudotpi-in nei uh hi. Ama khansung a pa Ngam Cin innsungah gamsamui innsamui nam tawntung hi. Inntual meikhu tawlnga lo hi. Khuang leh zam ging kitatsat ngeilo hi. Khiatna tawh kidim la namkim kisakna innpi kici hi.

Pu. Tun Thual pen Ngam Cin leh Ngai Khawm tapa nihna ahi hi. A suahni kiciamteh lo hi. Aman tapa-4 leh tanu-8 nei hi. A zimasa pen Malneute Vung Khawl hi-a, a zinihna zong Malneute mah Song Tel tanu neupen nihna Niang Ngaih Khup ahi hi. Amasa tawh tapa khat leh tanumei nih nei hi. anihna tawh tapa-3 leh tanu-6 nei hi.

A Masate.
1. Chin Dal. ...Ngam Cin tam.
2. Khawm Khua Zam....Ngai Khawm tam.
2. Awi Khua Hau...Thang Awi tam.

Anihna tawh.
1. Lang Man... Awi Lang tam [ A nupii]
2. Ciin Za Gin...Neem Ciin...[ appi]
3. Vung Za Tung... Khawm Vung tam.
4. Thang Siangh... Song Cin Thang tam.[ apano]
5. Cing Khaw Lian... Tel Don Cing tam, [ ani ]
6. Lang Sawm Lian...Thawng Lang tam.
7. Thang Don Hau... Awi Za Thang tam.
8. Lian Za Don... Khual Do lian tam
9. Vung Ngaih Lun...Don vung tam.

Tun Thual minthanna leh tungtuanna.

Leitung galpi nihna WWII hunsung pen Pu. Tun Thual ngalhaat laitak ahi hi. Mikaangte in Japan gaal nanna dingin Sukte Independat Armies ci-in galkap dong uh hi. Amah zong galkap tum hi. Mikaangte kibuphualna ahi Takzaangah thu kikupna nei uh hi. Mailam kalsuan zia ding kikupna ah, Pu. Tun Thual taangthu hibangin ciamteh uh hi.

" At the meeting at Takzang Headquater to discuss future objectives, Tun Thual of Kapteel made this proposal: ' Now we have initiated the plan to raid the Japanese posts and drive the Japanese from all the Tedim area, will it be proper to name this movement after this territory ( Suktegam) and call it Sukte Independent Army was unanimously adopted. ( Meeting July14, 1994)
KEELY'S BURMA CAMPAIGN letters from Chin Hills by Desmond Kelly.

Mikaang kumpite in Japangal hunsung Intelligence in zang hi. Japan mangpa Tedim hong tun ciangin, hiamgam lua ahihmanin kilau mahmah hi. Manghawkpa kici hi. Keituine bangin a lauhuai theithei-in kigen hi. A zumah Tun Thual sam hi. A namsau dokin a maitangah a tunglamin taatsek a pheilamin taatsek in thahdingin thusit kawmkawm hi. " Na nasep bang hiam" ci-in dong hi. " Keipen mikaangte intelligence hi ing. Nang, thatnuam aa kong zonzon pen tun hongmu pan kahi hi. " cingam mawk hi. Manghawkpa inzong lamdangsa aa salgega in en a, " Kei, kei, hong kihta lo na hiam? " acih ciangin, " ka nasep hiven, nang naseem lengzong tuamah bang ding hing" ci-in dawng hi. Japanmangpa in " hipa pen pasal taktak gaalhang khat hi, ci-in khahkik bilbel hi. "Tu-in vaciah phot inla, kong sap kik ciangin hong that ding hing," ci-in vaikhak hi. A sidingin hong paikik ken , cihna ahi hi.

Mikaang kumpite in minphatna tampi pia hi.
* Homeguard Lt . Tun Thual [Bawknih] pia uh hi.
* Dangkapi khat.
* Medal minphatna thum.
* Mikaangthau khat.
* Ngunnaam khat. ngah hi.

Bawknih a ngah ciangin laphuak hi.
a. Koliang paksil in zem ing e, tumtaipaal katuangsak e.
b. Duangah zamzo kakai sak a zatan banzal aa bia ee.

Laisin ngeilo mikhat aadingin kisaktheihpih huai mahmah hi. Supply Store officer a seplaitakin Japangaal veng a, Mikaangte ciahkik uh hi. A van khempeuh puakhinzo lo hi. Dangkatang Ks4000/- nei hi. Tual hunin Ks 100 pen dangka tawikhat kici hi. Dangka tawikhat neite leituanin minsial ngam uh hi. Taanglaimi khat hihna tawh nei kisagawp a, a kiamkik theilo dingzahin kingaihsun ngei hi. Laa, sakol tampi leh saseng, sakol tutphah hoih mahmah tampi nusiat hi. Van nengneng pen genvet hilo hi. Economic pilna omlo ahihmanin keem theilo a, thelthang mang lel hi.

Kawlgam Independent khit ciangin Khamtungah Pha-sa-pa-la leh CNO party kidem uh hi. Ukpilui ahi, Sukte leh Sihzanglam kikopin Pha-sa-pa-la pawm uh hi. Nautaang a tamzaw pen CNO lamah thahaat uh hi. Pu. Tun Thual pen Sukte bangkua tawh khangkhawm ahih ciangin, Pha-sa-pa-la lamah thahaat mahmah hi. Tua laitakin Party Advisor ding kiteel a, Tedim gam panin, Tun Thual, Thang Suak, Hau Za Lian tua thum teelkhia uh hi. Pu Tun Thual in laphuak a,

a. Zangkhen kawlciang ih tawi tek a, ei an sangphung khen aw e..
b. Gual tawh tongdam ih lel tek a, ei aa vaizua pan dong e...... naci hiau sam hi.

Athat-amante lakah

Ama khansung pen athah-amat kidemhun kheng nailo hi. Tua laitakin khuasungah amah demzo omlo hi. Gaal-ai Sa-aite in Gaalzu-Sazu a luup ciangin zuu kileepsak hi. Zuleep cih ciangin a cilpen kinesak cihna hi. Tuahun pasal ngalhaatte kipahtawina leh kidemna hi-a, midangte nuai ah om ngeilo hi. Nidanglai-in, saminthang acih ciangin sahangnam kamkei tungsiah, vom, ngla, sazuk,saza, sai, zangsial, cinghpi leh vasanamte lakah vaphual, mupilian, siahnial namte thupisak uh hi. Tua sanam khempeuh a matloh omlo hi.

Hanla sa theilote pasal kicianin simlo uh hi. Khanglui pasal minthang pasal pilte kapnuamlo uh a, a kah tangin hanla[dah hanla] minlo-in kitomzaw semawk uh hi. Hanla sasiamte pen pasal simthamcing ciamtehna namkhat ahi hi.

Ama hanla pawlkhat, zangsial amat ciangin,
" Thawm ii sawmsial hi e, a tatna ee zangtui tualnuam ee, simlei gaalkhua a dakna thangvan lemmual saang hi ee," .... ci hi.

Sahang amat ciangin,
" Lentu sanglian ee, alet ee hong ki thangvai ciai e, a let ee hong ki thangvai ciai e, oi kanu kapa tho rawh tho rawh sang minthang tuang hong tung ee eee." ci hi.

Khangluilai-in samante in mualah meikhu masa uh hi. Gamkuan saman om ei, ci-in thei pah uh hi. Thau lawngkhat lawn masa hi. Mikhempeuh khuadak khia ta ding hi, acih ciangin, bang sa man, atheihna dingin, saminlawhna hanla samasa hi. Vom amat ciangin, " Vombuai ee," kici hi. Zuksa ee, zangsa ee, ngalpa ee cih bangin kilo se hi.

" Zangsa ngalpa e a let e, a haapha e, a let e, hong kithangvai ciai e, taangin e a lungduh e, a luthawn tawh katung e," kici hi. Tua khit ciangin minlawhna ci in, samanpa min leh a Behmin kilo leuleu hi.

" Tak te, tak te, Kapteel aami, Kapteel aa mi, Vanlaaitu vanlaaitu, Tun Thual takte Tun Thual tak te," kingiatngiat aa kitel khial lo hi.

Pu. Tun Thual pen gaalman saman bek siam hilo hi. Leitungthu ah zong theihna muhna zai mahmah hi. Nainganzi uk mahmah aa gam leh minam khualna nei hi. Laphuak siam hi. Ama laphuahte pen saknuam a, a la in bunmahmah sawnsawn hi. Thu in la hi-a, La in thu hi, acih mah bangin, ih Pu ih Pate in thusaupi gentangin la dawngkhat tawh suziau uh hi. La leh thu pen kikhen theilo hi. Lungsimpilna, hanna, samat siamna, laphuahsiamna namkim tawh kidim pasal minthang mahmah khat ahi hi.

1980 kumin Kale township Chanthagyi khua ah hong nusia hi. A tu Thang Siangh tapa thumna Tung Khan Lang tawh kiphum khawm uh hi.

Phungsung buaina.
Tapidaw kici Christian hong khang hi. ABM kici American Baptist Mission te hong tung masa uh hi. Pu. Pau Khawm tate lakah a neupen nihna Pu. Khoi Suan in napom masa hi. Tuahun sanggam kizopna pen zubeel-sakuang mah kici a, Tapidaw hangin sanggam kizopna tampi thakiam hi. Pupa ngeina sungah Christian kipakta lua lo mawk hi. Christian ten zong Lawki elbawl in haimuh pah uh hi. Lampi nih pawlnih in paipai aa sanggam innkuan zong kikhenkham hi. Lawki pen vangik lua kisa ahihmanin damdamin thakiam tektek hi.

Tua laitakin Pu Tun Thual pen Lawki sungah lungkip mahmahlai hi. Nainganzi party ah zong Sukte tawh ki-aihual zaw hi. Pu Khoi Suan pen Christian bek hilo-in CNO party lamah thahaat hi. Utna kibanglo pasalpil nih Behsungah om ahihciangin deihna kikhat ngeilo hi.

Pu. Tun Thual a vaangphat laitakin gamvakleh sa luangkhat tawh ciahlo-in omlo hi. Khatvei beek guaksuak ngei zen lo hi. Gamkuan ding a sawmsimin a zuinuam tammahmah hi. Nikhat a pano Vial Khua Tuan in zui hi. Tuani sese-in sahang kamkei khat tuak uh hi. Tun Thual in kaap a sipahlo hi. Tawlpikhat kilai niloh uh hi. Mipite mai-ah kikhamin sahang tawng hi. Kigual dimdiam a, a nunungpen ah a pano omsak hi. Sahang in a mai aate bawh lo-in a liangkotung siikin lengto a, a nungpek aa om a pano Vial Khua Tuan mah bawh vanvan mawk hi. Tun Thual leengin sahaang ngawngzangah luai a, a kamsungah a thaulawng thusukin kalgawp a, tua ciangin thatzo bek uh hi.

Pu. Vial Khua Tuan liamsa-in inntun uh hi. Sahangmat hang aa hanlasa aw, a liamte kahtawh aw, ciak kheukho uh hi. Tedim Zato puak uh hi. Kamsia tuak hang cilo-in a pano Pu. Khoi Suan ki hahiamsakin , " Tun Thual sakaap peh hi, " ci-in heh ngiau hi. Tun Thual in, " Ih Pa kibawlna sumbei teng ken hong si ning," ci-in kamciam pia hi. Zato a tuah ciangin a kibawlna tengbek thamlo-in innlak sanggamte vehna khempeuh tawh Pu Tun Thual tungah siik uh hi. Tun Thual in, " Ih Pa it aa navehna uh keitawh bang kisai hiam? zatui kibawlna teng simloh keitawh kisai kei, " ci-in nial hi.

Tua ciangin a pano Khoi Suan in pawlkai-in nasia takin phungsung buaina hong piang hi. Ngam Cin suan khempeuh tawh zubeel-ankuang kizom loding ci uh hi. Beh sungpanin nilkhiat sawm uh hi. Tun Thual in, " Beh icihpen, sisan tawh piang hi. Kimak theih zong hilo hi. Ken kasanggam ma ngei kei ning. Ka Behmin lah pai ngei kei ning. Sanggam ma cihpen muhtheih muhmawh in hoihsa lo ding hi. Na en un, suhawm-sahawmna ah hong nawlkhin simin kihilna khat peuhpeuh hong piang ding hi" ci-in thuhilh hi. Behma sanggam ma cihpen kamsiathuai mahmah thu ahi hi. Pu Tun Thual zong lungsim hehnepna lakhat phuak hi.
a. Kei zong laizom kasel liang diam, gam phuigua zong phung nei e
b. Gamphuigua zong phung nei tah a, gamtulta zong hiangzau ee....ci hi.

Khangluilai Lawki hunin sanggam makna pen zubeel ankuang kizoplohna bektawh kician hi. Sahawmna leh zuhawmna omlo-in ama ahi a, sanggam aa a man ahizongin kipsakna kitelzo lo hi. Sakuanghawmna khat a omna dingin Ngam Cin laizom Ngaih Suan Tongsak uh hi. Amaugeel pen laizom ahihbanah inn kizom hilhelin teeng uh hi. Ngam Cin kongnuai ah Ngaih Suan teeng a, innkadawn panin kihopih thei uh hi. Tonzo dingin Ngam Cin suante beng kikeuhlo uh hi.

Zupinun Pansikni-in Ngam Cin pen zubeelta angkuah a, nilum elkuahsa-in huansaklam nga-in tu hi. Tonzo a nawksuk anawkto khatbeek in hopih lo uh hi. Tua ni mahin Pu Tun Thual sabengin kuankhia hi. Vompi lian mahmah khat leh sazuktal khat man hi. A pa, Ngam Cin lungleeng khuangai aa a omlaitakin khuamualah thau lawngkhat hong ging a, " Vombuai ee, alet ee alet ee , a haa pha e, lentu sangmang tunnu hi e, zuapa aw hong muak aw, tunnu aw hong muak, tun aw ningbeel nagual ve aw, zua aw hanzai nasa aw," ci-in thau kilawn hi. Hih saman a kuapen ahia, acih laitakin," Tak te tak te Kapteel aa mi, Kapteel aa mi, Vanlaai tu, Vanlaitu Tun Thual tak te" a kicih mawk takciangin, Ngam Cin bangkua aa piang tanukhakte leh innlak sanggamteng amau bawng tengtawh kihawkin innah zunungin luumpah dimdim hi. Khuang leh zam tatpah ziah ziah uh hi. Tun Thual in la hong gen a,

a. Zua heh khuankhi kanulna di zonundawng vahong ing e.
b. Zolawkta bang a taupih din sang aw naphung mang lang e.

a. Singtan khavang el laitak a, sangmang hong zing zin aw e
b. Sinlai taang bang nat laitak a, tuah aa ciam tazen aw e

Tuahun aa amathuak lungsim gimnate kangaihsut ciangin kangaihsun zo kei hi. Ahih hangin Asiam in lungkiathun a tun ciangin kihilna khatteitei tawh thakhauhsak zel hi.

Tun Thual muhdan leh Ngaihsutdan
* Beh leh Phung cihpen mikhat tuamneih theih hilo hi. Ei ngaihlo peuh nangtawh kibeh kei ni
mawkcih theih hilo hi.
* Ih ngaihlohte ankhing tuibuuk kitan thei a, Beh leh nammin pen suhkhiat mawk theih hilo hi.
* Beh leh sanggam pen si leh sa tawh piangkhawm hi a, Pathian bawl ahi hi.
* Sanggam makding hanciamte in Pasian nasep a phial ahihmanin a tawntungin daupai lo ding hi.
* Puansilh niikten kilaih thei hi. Zi kima thei hi. Sanggam kima theilo hi.
Pilna neite khuaksiangthote muhna pen thukmahmah hi.

Thakiathun leh kiamsang manawh.
Pu Tun Thual in ta-3 aneih laitakin a zi khuai hi. Zikik neih kul hi. Ei Zomite ngeina ah zikik neite pen nautumpen dinmunah kikoih a, neu mahmah hi. Tu-in nauzaw dinmunah tungkik hi. Aneihsa khempeuh tungah thu neinawn lo hi. A ta upapen Chin Dal thulo-in ama vaihawmtheih bangmah omlo hi. Chin Dal pen muhna theihna tawmlai ahih ciangin, neihsa kepdan ding mubanvet lo mawk hi. A palamsa sumnu-sumpa khempeuh thelthang gai hi. Nakhempeuh laklawh takin om a, neihsa lamsa khempeuh palau gai hi.

Chin Dal pen suanginn hoihmahmah sungah om hi. A pa Tun Thual pen zo-innpi lui mahmah sungah taneu 9 tawh om hi. Nuntak masuan khempeuh a tawpanin patkik kul hi. Amah thakia khinzo hi. A letding sumtang neilo hi. zontawm tawh taneu tuazah vaak dingpen thu-ol hilo hi. A thakiasa mahin palik lutkik hi. Tua hunlai-in palik lut zong ol tuanlo khong hi. Kumpi naseem khat ngahding ollimlim lo hi. Pu Thawng Cin Thang huhsa mahtawh palik tum thei ahi hi. A tate kawlbuh leh ngapiktui tawh hong vaakzo veve hi. Hauhna liatna thupina omzo nawnlo a hizongin bi-innsia mahmah nuai-ah buhsih leh ngapiktui tawh a tate vaakzo hi.

Palik a omsungin, saza, sakhi manman a, a vunte tutphahin bawlin, kuamah neihkimloh tutphah kicingtakin kanei uh hi. Ciingpheek hoihmahmah kaneizo uh hi. Um leh kuangkeu kicingtakin kanei uh hi. Palik hong tawp ciangin teekluata a, genthei takin lokho hi. Anneek tuidawn silh leh ten taangsapnate nakpi-in thuak hi. Nidang aa kipahtawina munah gensiatna leh simmawhna, itna leh ki-aangvanna munah muhdahna leh mawhsakna, kisaktheihna munah maizumna leh zahlaatna in hong luah hi.

A zikik Niang Ngaih Khup tungpan.
Tun Thual zikik pen Malneute Song Tel tanu Niang Ngaih Khup ahi hi. Tanu-tapa 9 nei uh hi. Tamasate tawh innkhenin a om ciangin, logam khatzong minvawh lo uh hi. Taubeelsan lui mahmah khat, danbeel tulmahmah guai linglung khat, zokuangpi khat nei hi. Ahih hangin zothau lawngkhat, mikaangthau lawngkhat bel ama khut tawh kipelh ngeilo hi. Tua thaute tawh gamkuanzo nawnlo hi.

Lawkite in an leh zu a kikimin zang uh hi. Nopna leh dahna ah zu kizang hi. Zing-an nitak-an tawh zu kimeh tawntung hi. Tuhun cikhum bawngnawi zat bangmah ahi hi. Gualnopna ah zu, hehna dahna ah zu, gilkial dangtakte anmanlaangin zu, zu bekmah tawh kinamtak uh hi. Zukhum neite kipakta a mite lakah maingal mahmah hi. Niang Ngaih Khup zu pen khum tawntung hi. Zununna munah Niang Ngaih Khup zu, ci-in minthang vangvang hi. Niang Ngaih Khup inn siikmasa lo-in zozongte ciah ngeilo hi.

Nikhat zukhum geimahmah beelpi khattawh guangin, vok tukli khattawh Pu Tuang Hau zukhol hi. Nuammahmah ahih ciangin, Tuitawh tawh gamgi Thanggen kici lociing khat, Luipi singham hoih mahmah khat leh taubeelsan ta khat namat hi. Tua logamte mah tawh khuasa-in ka nungta uh hi. Kapteel khua pan a paikhiatni mateng nuntakpih uh hi.

Asiam in ompih
Tuhun khangthak ten Pasian thupha icihpen khangluiten Asiam in ompih ci uh hi. Niang Ngaih Khup bangkua ah anlim diak, annem diak ci uh hi. Innlak sanggam ten ih pam innah annem mahmah ven, huan kibang veve amau aa limdiak ve aw, ci ciat uh hi.

Nikhatni ciangin anpua kacial uh hi. Ka thacial uh mi-6 hi a, naupang teng tawh sawm hong pha uh hi. Ko innkuan mi-11 tawh a kigawm anne ding 21 kapha uh hi. Vok tuk-3 khat ka go uh hi. Innteek sa dingin a lu leh a lungbom kikoih hi. Leenglate in, " Mihing hizah neek ding, an hiteng peuh, kuan ne a, kuan ngawl ding hiam, " ci uh hi. Khamtakin a neek khit uh ciangin kikhamval lai hi. Khamtak mah a, kaneek hi veh aw, ci-in lamdangsa mahmah uh hi.

Kangaihsutsut ciangin, hih ankuang hawm pen, Jesu mah hin ka um hi. An thuklaitak khawngin muthei leng, anthukte khut thupha pia a phunphun mikhat kimu kha ding hi. Meigong tagah mizawng daipam a cingpa in, amah ih theihma pekin hong ompih khin, cih ka um hi.

Innnuai vok dawng thei mahmah a, hoih kisa-in a ci hong lazel uh hi. Amau innnuai atun ciangin hoih tuanlo hi. Anno khang mahmah a, tuate mah zuakin an kataw uh hi. Tua mah tawh sang kakah uh hi.

Haksaatna leh lungkiathun ciangin mipawlkhat gui-awk in si uh hi. Pawlkhatte phe kaap,zune in amahmah kisulal hi. Tun Thual pen tua bangnam hilo hi. Thukhen siampa in a thu hong heihun om ding hi, ci-in ngak hithiat hi. Haksapi mahin a tate nupi-pasal hong suaksak kim hi.

Pu Tun Thual pen 1980 kumin si hi. Pr Thang Siangh in Chanthagyi khua ah gui hi. Niang Ngaih Khup pen a tapa Vung Za Tung kiang Tedim ah si hi.

Phungsung buaina pen kuamaan kua khial ih kikum kei ding hi. Pasal pil nihte hang ahi hi. Pasian in Phung kikhenna leh sanggam kimak ding phallo ahih ciangin, ko a tu a tate teng pen zi leh ta-in ka kila uh hi. Ngaih Suan tupa Suan Go Pau leh Ngam Cin tunu Lang Za Dim kiteeng hi. Khoi Suan tupa Suan Sawm Thang leh Ngam Cin tupa Suan Mang tanu teng hi. Tun Thual tupa Thual Sian Muang leh Khoi Suan tunu Dim Pan Hau kiteng hi. Nidanglai thute mangngilhin a tu a tate ka kingai mahmah uh hi. Hi bang thute zong Pasian vaihawmna nalamdangpi ahi hi.

Nu leh Pa a neilaite, sum leh paai zongzote in ih Nu ih Pa keemkhial kei ni. Nu leh Pa pen kumpinu leh kumpipa ahi hi. Eite muhtheih pasiano khatzong ahi hi. Nu leh Pa tawh lungsim kigamla lawmlawmte daupai lua omlo hi. Amau hoihna ih phawk ciangin kizekai lua thei hi. Nu leh Pa vaak cihpen thusiamna hinailo hi. Leiba aloh kihi bek lai hi. Minamdang pawlkhat ten a Nu a Pa te bia uh hi. Abraham hunlai Jacob hunlai-in a Nu leh a Pa a bia phialphial mah bangin zahtak uh hi. Amau sih khit ciangin itna la tampi phuak a, mualsuang tungah khenin mikhempeuh muh dingin khuamualah ihphuh sangin, a nuntaklai tuivot haikhat nasuah manpha zaw hi.

No comments: