Saturday, March 21, 2009

ZOMI, ZOGAM, ZOPAU.

ZOMI, ZOGAM, ZOPAU.

ZOMI
Zogam Lapi.
" Ei Zogam mual leh guam kithuah hi.
En ve un Luun singphung nim dildial,
Hong pai un lia leh taang kipia ni.

Kithawi un, Khangno lungpil hoih ka Ciin ka Tuai
Ih Zogam aadingin kipia ni."
Tun kum-90 a pha ka uu nungakno ahihlai, Hahkat-saang ci-in nitaksimin Zolai sin uh hi. Baptist Khangno makai Taang Sing Khan Nang in Sia seem hi. Lai bek simlo hi. Christian-la tomnono zong hilh hi. Gam itna leh hanthotna late zong kihel hi. Tuahun khangno kumli aa kipan a sakmun mahmah la ahi hi. Gam leh minam itna lungsim nei mikhat hiding hi. Gam leh Minam aading kipia un, cih hanthotna ahi hi. Kua phuah hiam kathei kei hi. Tua pen 1948 kumpawl ahi hi. Tudongin kabengkha-ah manglo hi. Kimtakin zom theilo kahihmanin a thei na-om uleh, hong huh un. Kadeih mahmah la ahi hi.

Zomi hihpen ei leh ei kitel mahmah ihih hangin,namdangte ukcipna sungah hong kikhum ahih ciangin, amau hong piang bangbang imin ahi hi. Pawlkhatte bang in, Zomi min ihlawh ciangin,thutumpeek bangzahin hong ngaihsun uh hi. Muhna zaizolo dongin ngaihsun uh hi. Gualhuai lo dongin ngaihsun uh hi. Tua pen hong ukte in hong huzaapzo lua cihna ahi hi.

" Chin " a kici khempeuh pen ihmi ihnam hi-a ih it mahmah hi. Chin pen Zomi tawh ihlaih zawh dong nungkiklo-in Zomin i kemcing ding hi. Tuhun leh hong pai ding khangnote in,Sila suahna-min paikhia a, Suahtakna-min ahi Zomi-min tawh idinzawh dongin hanciam ding ahi hi. Ei Zomite,cih kamkhum leh innkuankhat hihna kammal hoihtakin ih zang siam ding hi. Kipawlkhop theih nadingin, ei-aa nusia-in amau ngeina leh paute ih zang tuanse kei ding a, kamsia-kamhoihlo zangin ih gensia kei ding hi.

ZOGAM,
Zogam leh Zo-leitang pen gamlimin kawikuih a, deihteng huamsak mawk theih hilo hi. Hong uk ahi namliante in adeihdeihin lathei mah uh hi. Ei a ngenlamte aadingin piangzo lo hi. Zomi, eimahmah leitang tungah omlo-in kagam-kaleitang kici theilo hi. Leitang leh gam kekdan tuamtuam om hi. Thatang leh thauvui thautang tawh simin zawh zahzah a la om hi. British ten Colonialism beisaknuam a, gamtampi a piak laitakin olzaw hi. Tuhunin kumpi khat khutsung omsa paikhia a, gamkhat din ding pen a piangtheithu ahih hangin gamla mahmah hi. Ei sepzawhpak hilo hi.

Ukna upadi palsat selo-in pianna gamkiim tengmah teengnuam lehang Kabaw valley kuam khempeuhah kitengthei lel hi. Zogam leitang tawh kizom khinsa ahihmanin ihgam ihlei mahtawh kibang hi. Kumpi khatsungaa state nih kalkak pen kumpinih kalkak hilo ahihmanin siahuai lo hi. A leitang tungah Zomi ompeuhleh hunkhat ciangin claim theihun ommawkmawk thei ding hi. Yangon ah a dimin ih teeng zongin Zogam suak ngeilo ding hi. US khawng, Japan khawng, Korea khawngah a millionin ih teeng' zongin gam hong khen ngeilo ding hi. Zogamthak cihpen kilungkimsakna hibek a, huih bekmah kilawhtak ding hi.

Nidangin Col. Khen Za Mung Tedim hong pai hi. A neulawm sangkahpihte khat in maingaptakin na hopih hi. " Lawm Mungpu Zogam aading aa nang hong kikoih zen, Gunkhawm saksiah Zogam hong suaksak inla, buh pen deih zahzah Khamtung hong puakto in," acih ciangin, Colonel pa maikhing hi. Lamdangsa mahmah maisuah tawh enin, pau zoklo hi. Tua ciangin damtakin, " Kangaihsut bang het kei mawk uciai, Zomite mit kihongtei taleh kilawm , kimakaih theita inteh, ci-a hong paito hiveng in, hizahciang na hilai mawk maw? Nateenlohna leitang mawklak theih om diam, nakhawhloh ante deih bangaa puakmawk theih om ding hiam? Tuate kei sep ding hilo-in no sep ding hizaw hi. Mualtung aate paisuk un. Khusaatin teeng' un. Kumpi in, ututna ah kiteng' thei ci hi. Lokho unla buh ciing un. A pianna nai un. Omlopi khamtak aa neekding vaihawm kei un. A piangtheilo thu hi." ci-in thuhilh dikdek hi.

Taanglai Kawlmangpa khanlai-in, Chindwin gunkuamto khempeuh leh Kabaw Valley tengah Zomi ih Pu ih Pate teeng' uh hi. Tua ahihmanin Kawlten Chindwin naci uh hi. Tu-in Shan-Bama ten luah khin hi. Khangthakte in ka Pu ka Pa teenna ci-in zuankik leh kilawm hinapi, Zaanggam tainuam a om ciangin vokgo-in khitui naptui tawh kho zawsop uh hi. Khampat Mawngkung taangthu genin ih sutsut sangin Mawngkungpi phukin adimin Zomite teengto leeng gam kitangbaih zaw ding hi.

Socialist kumpi hong dincilin, Gen. Ne Win in galkapmang teng kaikhawm a, Col.Van Kulh, Col. Khen Za Mungte zong kihel hi. Nadeih peuh ngen un, acih ciangin, Col. K.Z.Mung in, " Chindwin min pen hong picinsak un, " ci-in ngen hi. Pia lo uh hi.

Ei Zogam pen kigi kician omlo hi. A thahaatzawte in hong nawtnawtin hong suankhiakhia uh hi. Tuhun ciangin Kham leh Zaangcin aa Zomite teenna khuate nangawn Sagaing huamsungah hong khumgai uh hi. Bangbang ahizongin leitang taisan lo-in kihenhen ding hoih hi. Hih gamkekdan pen thusim thuk mahmah hi-a, Zotate khempeuh muapding leh tehkhialo-in Zomite lungsim tawngah neihden ding ahi hi.

Zomite pen Zaanggam zuanin ihtaitai hangin nauzaw inntuan, logam neilo tengkhawng bek kitai hi. Gam leh minam aading khualna ahi gamkekna lungsimtawh kitai nailo hi. Luseite hileh Bunggamto khempeuh dim khin ding uh hi.Minam dangte tazo nawnlozah dongin neekhia khin ding uh hi.

US, Malaysia, Japan, Norway, Sweden,Singapore,Yangon cihkhawng Zominamni bawl a kikhop pen Zogam suak ding hilo hi. Zomi hing cih lungtang kiguatna ciang hibek hi. Ih manthan ding khamna ahi hi. Zomi lungtang khauhmahmah napi leitang neilo minam suah ding lauhuai mahmah hi. Eite tenna leitang mahmah puah kul zaw ding hi. Ih pianna laitang leh buukkim tengmah khanzo leng gamnei kitang zaw ding hi.

Kumpite in minam tampi tawh kizopna dingin lungsimtawng thusim leh puatham nei tawntung uh hi. Tua pen,"Kongkhak kikhahkhum aa thu kikupna," ci uh hi. Midangte tungah zatding kammal nangawn policy tawh khungkhawm uh hi. Tua penzong ei minamlian suaknuam a kisincil tenzong zatsiam ding kisam hi. Gamkek siamna leh pilna zong thusim a neih ding nasiatakin tawsawn a, kalsuan pah ding ahi hi. Thautawilo, upadi palsatlo aa septheihte masak huai mahmah hi.

ZOKAM-ZOPAU
Minamlian suaknuamin lampi tuamtuam zangin ih awng ciat hi. Minam leh kampau kikhen theilo cih thei-in Zokam-Zopau kepcing ding, innkuan sungah zat ding thupi ihsa ciat hi. Tuapen thupi mahmah hi. Nial ding omlo hi. Zogam aa piang gamdang tungte in, Zokam pau u-a, Zola sa u-a, a sa keizongin abil sungah za-in a bengkha ah mang nailo uh hi. Tuate in a tate hilh thei, hopih theilai uh hi. Gamdang aa suak tate in amautete bangzah ciang hilhzo-in na um uh hiam? A tunzawh kum-20 cianginmkhangnih khangthum khit ciangin, a kumza a sim khit ciangi, Zokam kizakha nawnlo ding hi.

Galtaite hun hong bei-in khangsawnte hun hong hileh, kuaman hunpia-in Zopau sinin ka-um kei hi. Zokam a manthanloh nadingin Zogam mah bulphuh lo-in pianglo hi. Zogam leitang tungaa om Zomite nangawn nidang ciangin tu-a bangin kipau lo ding hi. Kaneulai aa Zopau leh tulaitak Zopau kibanglo hi. Gamdang aate pen Zopau hinsuah ding kangaihsut ciangin, tuipi luanglai khutpeek aadal tawh kibang kasa hi.

Pau ahihleh mipi tamzaw hong huzaap bangin kipau ding theihsa hi. Ahi zongin eima sisan leh ihmeel-ihsa tungtawnin Zomi kikeemcing thei hi. Sisan leh lungsim a kibang ahi hi. Ih tate pen Zomi ahihlamtak lungsim sungah guanin a sisan sungah ih teeng'sak ding hi. Minamdang neihloh ding hoih hi. Aneitenzong a tate uh Zomin mah phuakin a Pi a Pu mah tamsak ding hoih hi. Mikaangdanin a Pa min peuh a tawpna ah koih daldal se keileh hoih ding hi. Zominphuah ngeina pen Khangsutna hi-a, a thupi zia kigenzo lo hi.

Israel minamte pen Babylon kumpi hong khan aa kipan, gamtuamtuam ah kithehthaang uh hi. Akum zatampi, a kumtul aasim sawt uh a, Hebrews kam thei omlo uh hi. Ahih hangin Biakna leh Israel minam ahihna kemcing tawntung uh hi. Vun-aat ding mangngilh ngeilo uh hi. Jesu hunlai nangawnin Penticost pawi siimdingin Jerusalem hong hawh ciat uh hi. Hun thupi leh Pawilian hun a om ciangin hong ciah hamtang uh hi.

Gamdangpanin minam-16 sangaa tamzaw Penticost pawi-ah hong pai uh hi. Amau omna gamte pauciat bek thei uh hi. Khasiangtho hong kibuak ciangin, a kigen thu khempeuh amaupau bang ciatin thei uh-a, ciakziahziahin kiho uh hi. "Pathian, Medes, Elamites, Mesopotamia, Judea, Capadocia, Pontus, Asia, Phrygia,Pamphylia, Egypt, Libya,Rome,Jews,Crete,Arabian," gamte pan hong pai uh ahi hi. Acts 2:6-11.

Eizong Sialsawm Lawm-an neekhun leh Khuado Lawm-an neekhun ih gamah pibawl mahmahin ih tate simpih den leng, a kaangkahbia ahi a, avomkahbia ahizongin Zomi sisan hongvom den ding uh hi.

MINAM LEH GAM AADING NASEPDAN.
Tulaitak Chin State sungaa teeng' mihingte pen," Bang kane bang kadawn ding hiam?"cih, lung patau aa om ngentang ahi hi. Galtai gampua tungte zong gam leh minam hang hilo hi. Neekding dawnding patauhna hangbekmah hizaw hi. Gam leh minam hang a paikhia tawmcik ahi hi. Ei minam aading ci-in i otot kaalin ih mite anduh gilkialin tautau uh hi. Tua ahih ciangin gilpi dimin aneek theih nading a manlaangin kalsuan pih ding kisam masa hi.

1. Zokam, Zolai a manthanloh nadingin Pawlpi tuamtuamte in summer sung hunla-in kihilh thei hi. Sunday nitak or Nipi khat nitak hunkhat la-in kihilh thei hi. Hanciam nuamte aadingin lampi om hi. Sepsep theihnam ahi hi.

2. Tumahmah aa ih nuntakpih lokhawhdan i laih kul ding hi.Pupate lokhawh ngeina tawh an kikhamzo ngeilo ding hi. Zawnkolhaakpi kipaikhia zolo ding hi. Political lam mipilte leh Argricultural naseemte kopin nasiatakin panlak huai hi.

Leitang a siatloh nading bangci kep ding, singkung lopate a khantheihnading bangci kep ding, cihte ahi mailam saupi ngimna leh tumahmah nasepzia ding koici mapan ding ngaihsut huai hi. Tu-neuno khat tawh leikuia ankhuk kivuk ciauciau pen ngalhawk in tuai leinel tawmcik ineih khempeuh hong kiatkhiatsak tawntung hi. Tuate dal nangin tangluang kici singmam kikhung hi. Tuhunin tangluang khun ding singmaam om lo hi. Leihoihte bangtawh dal ding ihiam?

US gamah amau lokhawhna pen saanglua hi. Amau zatvan pawlkhat, pakhuan aa eklei daalna plastic peekte eizong Zolo aading bawl leeng hithei-in ka-um hi. Singteh lopate haaltum lo-in eekleihoih bawldan hanciam leeng hoih hi. Matupi gamlam ah leihoih bawldan nasia takin hanciam uh hi.

Vaimiim kung leh taangkungte bek kiciing thapai hi. Kumpi ulian lampan lampi zonsakin a tawsawn kei uleh,Zomite pen tuikia bangin amah leh amah kihonkhia zo lo hi.Gamdang sumzong neite sumtha tawh a taangzo zawdeuhte in Scientific anciindan tuamtuam tawh athak hanciam huai mahmah hi. Khaici hoih tuamtuam ih gamah puak tawntung ding hanciam ni. Zogam puahna pen thulianpipi hikhin lo hi.

3. Ganhing kepzia.
Ganhing kepdan kuhkal takin neih ding leh upadi thukhun kiptak neih huai hi. Ganhingte tungpan ihngahnate zatsiamna sinding leh theih ding ahi hi. Lokhawh sangin ganhing khawi in nuntak hong picingsak zaw thei ding hi. Lokhawh bek kivaakna hilo hi. Ganhingkhawi tawh kivaakzo thamlo-in lokhawh sangin kikhamvalzaw ding hi.

US aa ganhing khawite in Sa-Licence la uh hi. Amau khawi ganhingte a sa zuak pah uh hi. Ganhingte tungpan sa bek kingahlo hi. Bawngvun, sialvun, sakolvun, keelvun, tuvun cihte pen market hoihmahmah hi. Nawi ahi, bawngnawi, keelnawi, sakolnawi, a namkimin sukin zuak uh hi. Tuumul, keelmul, akmul, vatawtmul valkhong sak lo uh hi.

Tuabek hilo hi. Ganhing eekte hoihtakin khol uh hi. Anneekna khatehnen leh leivui leh gan-eek gawmin a ipipin zuak uh hi. Tua eklei man bekzong ganhing khawi a zian ngahzo kik uh hi, ci'n gen uh hi. Ekklei tawh kizom naturalgas kingahlai hi.

Aakkhawite in, aaksa, aaktui bektawh sum ngahlo hi. Aak-eek pen leihoihmahmah ahi hi. Amahguakin cikhlua ahihmanin ankungte sizo hi. Buhvai leh leineel tawh helin zuak uh hi.

Ei Zogamah innkimah vok kikhawi hi. Tua zong an khamtakin kipia zo lo hi. Mikhat in lo eka 3 a khawhna ah, vaimiim leh taang kumkhat khom ding ngahzo lo hi. Tua lo pen phalnih suah henla, phalkhatah nahtang, gamnahtang ahi aa innnahtang ahizongin, a dimin ciing leh, nahtang luang tawh vok pum bangzah khawizo ding hiam? Gualkhati gui kungthum hoihtakin zawl hileh nahtangluang tawh huanin cisawhleh vokluang tampi kikhawizo ding hi. Vokpen kha-4 simin kigo thei kizuak thei hi. Lobek kho leeng kumkhat khatvei tuktungzo bek hi. Tua ahih ciangin kumkhat thumvei tuktung ding hi.

Tuhunin India kikawmna hoih hi. Kawlgam, Indiagam kikawm kawikawi thei hi.

SINGKUNG SUAN
Tuni dongin Khamtung gamah neektheih-kung tawmtawm leh Niangteh Coffee simloh singkung suanding mangmatin kinei nailo hi. Ihgam ah khuahun namkim om hi. Gundung khualumna Simgam teng pen, Zang-ngaingawkung, Padauh kung, cingsingkung, dolkung, phatsingkung, ciingleng Zogam khantohna sumtum ding hoihmahmah hi. Kuhva kici kuankungte, ongkungte, hoih thei mahmah ding hi.

Gamlai khuavot luatlohnamunte ah, tawsawkung, tehnokung, singsan, tumsing, limsing, singsansing, singhoih namtampi kisuan thei hi. Niangteh Coffee kungte zong hoih hi. Simgam leh gamlaite ah guakung namkim kiciing thei ding hi. US gamah Bamboo-Plywood ci uh a, laibutau-in zang uh hi. Innzemna suak a, hoih acihin hoih hi.

Tamgam khuavot zawkna munte-ah Tamtakkung, taakkungtuamtuam, meiteikung namkim, tawhbatkung, hualpi kung, sialtalsingkung, hoih thei mahmah hi.

Zogamah vocado gahmahmah hi. Ko neulai-in zatdan neekdan kitheilo hi. Kuaman thupi sehlo uh hi. Tuhunin leitungah kinakzatmahmah hi. Nasiatakin ciinhuai hi. Zo-leitangh tawh kilem petmah singkungnam ahi hi.

4. GAMHAAL KHAM DING.
Zomite lakah gamhaal khampen haksa mahmah hi. Singno kepding thupina kuamah theilo ahihman hi. Pilna piakding kisam hi. Myone panin Hausa-upa kaikhawmin nasiatakin thumuan leh hoihpan ding hi. Hausa khempeuh sabenghaat gamhaal uuk ngentang hizawsop hi.

Sabengte in sakhi pumkhat amatnopmanin acre tampipi haltum uh hi. Meihaal ih khamnop leh sabenzong kham ding ahi hi. Zolokhote in ham haallo-in muatsakleh leihoih zaw hi. Hunsaupi aadingin hoihzaw hi.

Singkungte amawkmailoh nadingin Electric-power lamsang hanciam hun mahmah hi. Hidro-electric, Solar electric hanciam hun hi. India lampanin Solar system tawh ngahtheina vantuamtuam kila thei hi. Tuate tamzat mahmah ding ahi hi.

LEITUNGBUP ZOMI KIPAWLNA.
Zomite deihsak Zomi khat kahihmanintawm kagennuam hi. Leitungbup Zomi kipawlna pen, gamdang munkhat peuh aa koih dingin piang kasa kei hi. Headquqter ding zong khat leh khat kituh ding, hi kasa kei hi. Zogam mahah omleh hithei-in ka um hi. Gamdang kipawlna makai khempeuh committee members hipahin tua, member sungpanin panmun kiteel hileh picingzo bekin ka um hi. Makai dingin muanhuai kasa khin siksek hi. Supportna hong kipia khempeuh Zogam leitang tung mahah kizeek leh kilawm ding hi.

Zomite kipawlna kisiam nailo hi. Buaina khempeuh kipawlna sum tungpan kipan pahpah hi. Treasurer neihbek tawh phasak lo ding hi. Audit Committee khauhtak neih ding ahi hi. Tua Audit Committee pen Zomi kipawlna tuamtuam panaa hong pai representatives hipah ding uh hi. Committee khensatna omlo-in sum zanglo thamlo-in thoh theilo ding hi. Zatna khempeuh Committee minutes tungtawnin kizang ding a,receive voucher kiciantakin omden ding hi. Audit Committee te pen Project inspector hipah ding hi.

Hih kipawlna Fund pen kumpi langpang Society khatpeuh tawh kipaikaan lo-in,Zomi-Zogam puahna, kumpi tawh khut kilenaa nasepna hiding hi. Tulaitak Sia Vum Nang nasep pen nasiatakin supporthuai kasa hi.

Tutawm aa zattheih Zogam puahna ding ngiimna ahi hi.

Thang Siangh. zogampalpi@yahoo.com