Saturday, July 19, 2008

BANGKUA-NUAM SUAHNA. [ i ].

ZOMI PUPATE MOLEI NGEINA.

Kitenna pen leitung piancil aa kipan Pasian sehna bang-a piang ahi hi. Nuntakna-nei khempeuh in A-nu leh A-pa neiciat uh hi. Tua nu A-nu leh A-pa te in kilamnaihna ding ukna kilunggulhna nei uh hi. A-nu leh A-pa kisawhkhakna pan aa a piang phawknalamdang pen in kikhenglah dongin kingaihna piangsak hi. A ciangtan omlo pumpi kinehnopna lungsim piangsak hi. Ahon aa kikhawl ganhingte in nupa-kop tuamneihlo uh hi. A tangtat khempeuh in nupa-kop tuamneih uh hi. Nu leh pa kikholhun om a, tuahun a tunlohin kilamnaih tuam tuanlo uh hi.

Mihingte pen Pasian limsuun aa kibawl hi-a, A-nu leh A-pa kizuihhun a tuamin nei lo hi. Nupa kiten aa kipan pumkhat bangin ki-itin kilamnaih paisuak uh hi. Lumkhawmin nasephun kaal longal kikhen ngeilo hi. Nupa a suahna dingin kitenna bawlmasa hamtang uh hi. Tua pen mihingte thupina ahi hi.

Mihingte kipi kiteng uh a, mantawh kilei uh hi. Thuciamna nei-in sagiltah uh hi. Mihing manphatna zangkhaizat mawklo uh hi.

Saizangta' Mopi Ngeina.

Saizaangta'te in heel acih ciangin nungakheel genuam hilo hi. Ahawh ahihkeh a leengla bek gen hilo hi. Mopii or Mo-vala cinuam ahi hi. Tonzaangta'ten zawlheel acihpen Saizaangta' in zawlleeng ci leuleu hi. Saizaang Ngeina ah Mo-heel pen olsak mahmah hi. Lawm kingaisa ahihleh sanggam-muan nih leh thum khawng kuansak hi. Zu hiam, niangtui hiamkhat nekhawmin Innkuan sungaa Bangkuapabel tawh kiho a, a thukim ciangin kaikhia pah hi. Innkuanpihte muhna keelkong ciang bang kaih kul hi. A utlua kineih nuamlo uh hi. Tua niatk pen a lawmpa tawh lumkhawm pah lel hi.

Zuthawl cihte omsak selo hi. Nu leh Pate in tate lawmngai a theihleh Khuado, Sialsawm Lawm-an hun ciangin " zawl-an, zawlzu, zawlsa" ci-in khol uh hi. Khol cih ciangin a khongin pia, ngaihna lakin pia cihna ahi hi. Saizaangtat ngeina sungah zuthawl kholse lo a, a kingaisa ahihleh dot leh kaih thuahpah lel hi. Tuhun ciangin ngeina a hoihzawte kikawmkawikawi a, munkhempeuh tatdan kibang pianpian lel hi.

Moman piakhun pen numeilamte thu vaikhahna bangin kikuan hi. Banghang hiam cihleh man piakleh mosagawh kthuah ahih ciangin a kisam khempeuh kiguankuak phot kul hi. Amau zaksakna thuza lo-in kimawk kuan lo hi. A kuante in zubeel lianmahmah pua-in thusung ding sanggam muanhuai khat leh bangkuapipa kithuah a, tanupite in zui uh hi. Tua nitakin moman kipia hi.

A zing cizngin a uap sanggam teng tawh zubeel golsimsim puaciat a, innteekte kikaihkhop madeuh in vatung uh hi. Innliim dawhdan khangnungdung zui-in zubeel gualin leihpah uh hi. Khuang leh zam tatin lasa pah ziahziah hi. Tua pen a innteklam kihel nailo uh hi. A kuante kipan khin uh hi. Ki-itna zui-in a kuante leh innteklam kidembawl pian veve hi.

a. Siang a nuam siang a nuam e, kalenna siang a nuam ee..
b. Lenna siangnuam ciin leh tuai aw khangsawnten ccin aa pha ee..

Pasallam ahi a kuante in, a do ahi numeilam inntekte a pahtawina la ahi hi. Inntek a uapdingte zong damdamin hong kikaikhawm uh a, amau zubeelte pen innliim dawhdan saknung dung zui-in gual uh hi. Kipahtawina la ngentang tawh kithukin kidawng pah ziahziah uh hi.

a.Lia vakhang lia vakhang ee phungnuam aa lia vakhang e..
b. Phungnuam aa lia zinbang kakhak tusuan aw taang bang pha aw.

Mosagawh pen phalnih suah a, a langtuakin hawm uh hi. Mokenin sengzing khat, sengvang khat, tuu khat, hei khat, sasengsin puanza khat, puasak uh hi. Lawmgawm a omleh sakha pia hi.

Nidanghunin Saizaangta' in Moman Ks 30 bek ngen uh hi. Tuhunin kiciangtan nawnlo hi. Mantam ngente kiphasak ci-in kilipkhap aa zukhamsulin kikawk thei uh hi. Moken zong aneih zui-in kikengsak hi. A kuante nitumma deuhin Mo tawh ciah uh hi. Bikhalaap a tun laitakin a Pa in thupha pia hi. " Pai un, pai un, tanu tawh hong kha ing, tapa tawh hong kha ing, cidam khansau-in miimza lam un, taangza lam un, sumnu sumpa lam un," ci-in phuisam kawmkawmin taiteh phih hi.

Molate Mo tawh a tun uh ciangin " hong tung ung ei, tanu tawh hong tung ung, tapa tawh hong tung ung, miimza tawh hong tung ung, taangza tawh hong tung ung, sumnu sumpa tawh hong tung ung," ci se uh hi. Zanthapai-in khuang leh zam tatin om uh hi.

Tonzaang tat ngeina.

Eimau mun ciatah tatdan tawmtawm kilamdang hi. Tua sungpanin Tonzaang Ngeina pen pisuah zawdeuh hi. Christian huzaap in dausaklo hileh vangik mahmah zel hi. Ngeina pen ollua leh hawmthawhhuai aa, giklua leuleu leh kuaman puazo lo hi. Ih Pu ih Pate thukhun pen amauhunin paubang om hetlo a, ciamteh cingsa kahihmanin hong suahkhia kahi hi.

Paisa....Akuanten zu beelkhat luup masa hi. Paisa kici sa luangkhat gawh masaklohin Mo kiciahpih theilo hi. Tua Paisa man dingin Ks 4/- lui masa hi. Tua sumpen Saman zong kici hi. Paisa peekli a lui khit ciangin innteekte in vakkhat go hi. Tua pen Paisa a cih keileh Inntual-meikhuut kici hi. Inntual meikhuut lohin Mo kipaisak lo hi. Paisa man sum a tahlohin Inntual mei kikhuut lo hi. Saman= Ks 4/-

Sialkhupsa....Mo leitawh thuahpah ahih ciangin, sialkhupsa ci-in innteek in vokkhat go hi.
Moman pen sialpi khat ahihleh ...... Ks 200/-
Sialpinuta a ngetleh.......................... Ks 250/-
Sialpi leh zabo a nget leh ................ Ks 300/-
cih bang himawk ahih ciangin vangik kisa mahmah hi. Kuamah kim in piapah zo lo uh hi. Aneihhun ciangin Sial hawlin a innah khumsak hi. Tua ahih ciangin sialkhupsa kici ahi hi. Tua vok a gawh pen sial hong khum un, cihna ahi hi.

Lamtaam..............................Ks 6/-
Mualkhup.............................Ks 60/-
Kanman................................Ks 30/-
Pu-man................................Ks 2/-
Minman............................... Ks 1/-
Nu-man............................... Ks 2/-
Tulpi or Siampipa................Ks 1/-
Sasengpua............................Ks 1/-

Tuhun summan tawh tuatleeng.
Ks 1/-...................................Ks 1000/-
Sialpi khat ...Ks 200...........Ks 200,000/-
Sialpinuta.....Ks 250...........Ks 250,000/-
Sialpi-zabo...Ks 300...........Ks 300.000/-
Kanman........Ks 30 ............Ks 30,000/-
Mualkhup.....Ks 60.............Ks 60,000/-

Mokhate in Paisa leh Sialkhupsa gan pum...2.
Puanbu or Puanzapi.........................................1.
Beel.....................................................................1.
Sengthak nam kithuah.....................................1.
Sasengsin............................................................1.
Ru leh Hei khattuak.

Sagawh Sakuangkhen.

Apheimeibaang............Adeekguh phalkhat.
A iiktawn.......................A gilpi phalkhat.
A lianggel.......................Abil langkhat.
Akha phalkhat...............A ngoi kawnkhat.
A nungzui phalkhat......A sin sehthumsuah sehkhat.

Mokhate sahawm.

Thallohpa...............Atelleh a sungkua namkim.
Sunghpi..................Atel sungnung leh a sungkuakim.
Tanupi....................A iik leh a sungkua namkim.
Tanu nauzaw.........A phuuk leh a sungkuakim
Zinkhak ..................A zungzui leh sungkua namkim.
Vok ahihleh sungkua namkimin kipia lo hi. A ngoi tumkhatta kizuisak hi.

Mopite hawmdan.

Innteek.................A liangbit leh sungkua namkim.
Thalloh..................A tel leh sungkua namkim.
Sunghpi................ A tel sungnung leh sungkua namkim.
Tanupi................. A iik leh sungkua namkim.
Tanu nauzaw........A phuuk leh sungkua namkim.
Vok ahih leh a ngoi tumkhat tek.

Hih Ngeinate pen vangiklua sa ahih ciangin Christian a suaklawh kitam mahmah hi. Ih Pu ih Pate thukhunte imuh ciangin hoihlua a, Zomite khuak pen hawmthawhhuai lo hi. Khangnote in ahoihzaw a kicingzaw-in puahto ding ahi hi. Hong ki-ukcipna hangin Zomite Pilna leh Ciimnate hong kinelhsiahsak toto hi." Tho un, Zosuan momno," Christian nuntak leh tuhun-khang tawh kituak ngeina kicingzaw ahoih semsem kisam hi. Ngeina pen nitum mualah a kiatsuk hithit bangin mang diaidiai hi. Ngeina thak tawh laihzo keileeng minamliante in hong khuupcipin kimang ding hita hi.

Thang Siangh. zogampalpi@yahoo.com

Friday, July 18, 2008

BIAKNA LEH NGEINA. [ vii ]

NUNTAK KHUASAKZIA ZOLAAM LEH ZOLA.

nuntakna nei ganhing a tamzaw in, nuntak khuasakzia tuamtuam kineiciat hi. Lungsim pumpi cidam khansauna dingin, nasephun, anneekhun, tawlngakhun leh gualnuam aa kimawlhun om hi. Tua gamtatna khempeuh in lungsim pumpi cidam sak hi. Hoihtakin zatsiam ding kisam hi. Tuni-in Gualnopna ahi Zolaam leh Zola ih kikum ding hi.

Arts kici pilna tawh kisai Gualnopna-lam Siamna omlo hileh mihingte lungsimpilna thakiamin ganhing mah bang ding hi. Gualnopna in mihingte kizopna leh muhna taangzai sak hi. Theihna khangsak hi. Gualnopnahun tamlualeh, nuntakna palauu leuleu hi. Mihing hoihna leh manphatna kiamsak hi. Nuntak sung hun zatzia pen kokim dimdiamin a hunhunin zangleeng, Vitamin hoihpen sangin lungsim pumpi cidamna piangsak zaw hi. Tua ahih ciangin minam leh gam domtohna ding mimal nuntakna domtoh masak kul hi. Mimal in hunkhempeuh kokim takin ih zatsiam ciangin Zogam pen sawtlo-in hong nopci mah mah ding hi.

Zolaam leh Zola.

Ih Pu ih Pate in Gualnopnalam Siamna hoih mahmah nanei uh hi. Missionaries hong khan ciangin ngeina pawlkhat hong phiatsak uh hi. Biakna i laih ciangin Ngeina laiding hituanlo hi. Christian Biakna tawh kituaklo Dawibiakna leh dawila, gal-aihna la khawng cihloh phiat kulse lo hi. Europe mite awtawh a kisa khempeuh Christian la hituan lo hi. Christian ihihmanin Europe mite aw bek zattheih hituanlo hi. Amau hong huzaap ahihmanin a aw uh kikawm hibek hi. Jews- Israel mite in amau aw leh ngeina mahtawh tunni dongin Pasian nabia uh hi. A zenzenin Jesu pen Tonzang innpi ah hong suak hileh, khuang leh zam tatin Zola tawh kipahtawi ziahziah ding hi. Tua kacih ciangin khuang leh zam thuahin biakna bawl dingin hong hanthawn kahi kei hi. Tapidaw ihih ciangin Zola salo ding, khuang, zam sialki ntumin laamlo ding cihpen kikhial mahmah hi.

Zomi khempeuh zattheih ding.

Zomi ihihlaiteng Zo-zawlla, Nu leh Pa pahtawina la, sanggam itna la, lunglen khuangaihna dah la, gam leh minam itna la, Pasian pahtawina la, Zo-aw tawh kisa ding hi. Khuang, zam, tumtheih khempeuh zangin ut bangin kilaam thei hi. Tua Ngeinate in Christian hihna susia lo hi. Gupna sukha lo hi.

e.g. Tangvalno kahih laitakin ABM pawlpi khangno-in ka om hi. Jesu suahna muakin zankim 12:00 dong lasa thungenin ka-om uh hi. Zan 12:00 lianin Jesu suak, ci-in ki-umlai ahih ciangin, tuahun lianin awng ziazua-in thau kilawn ziahziah hi. Tua khit ciangin khanghamlam leh naupangnote ciah uh hi. Nungak tangvalte Tedim labu tawi-in khuavakdong hanciam uh hi. Khuavak nuam aa vantaw hong val ciangin, kagei a Zokhuang kitungkhat zam a, katumleh kavekpi un ding khengkhangin kalaam kha uh hi. " Kei aading tam Khangsuangpi " acihla hi-a, nuamlua-in nisuah dongin ka kikhen zo kei uh hi.

A sawtlo-in Pawlpi upa kaikhawmin nasiatakin thuhilh kathuak uh hi. "Zokhuang, zam, sialki, daak cihkhawng ei Christiante tumding hilo," hongci khong uh hi. Tumgingte pen Pasian minphatna-in ineih ciangin Christian aa hipah hi. Lawki in a tum ciangin Lawki aa ahi hi. Pianno leh Guitar pen Christian aaleh Lawki aa cih bangin kibawltuam lo hi.

Laamnam tuamtuam.

Ih Pu ih Pate in Laamnam tampi nei uh hi.Phiitlaam[Laamsai]. sawnglaam, aaktai, daaklam, laamgui, ci-in a tuamtuamin kilaam hi. Tua laamtuamtuamte pen ahun leh amun zui-in a la tawh kituakin kilaam ahi hi. Hihnei gal-ai a omciangin Taangsuakin phiittawh lasak tawh thuah lialua-in Laamgui tawh laam uh hi. Tualo phiit bek tum aa alaam uh ciangin laamsai se uh hi. Khuado Dai-an bawlni nitakin khangnote lamnuam uh hi.

Sawngsik kici Sawnglam.
Hihnei gal-aite in kheklehni ciangin Sawngsik uh hi. Sawngmante leh Sawng-aite bek laam thei uh hi. Sawngla salo-in sawngsik lo uh hi. Sunthapai-in Lamgui-in laamlaam uh hi. Nitak nitum ni mualah a kiat ciangin khuadamin hong sik sipsip hi. Tua ciangin lakheekin laam laih uh hi. Khuangtumpa in, " Sawngpui lungdeih kakap nin ka guallai-ah a sangmasa kei hing e,..." ci-in la hong pan a, a khuang hong saipah keuhkeuh hi. Kamin "Kamin thei bang hong lo aw lawm singta aw, sang kakap gual sing ing e, " ci-a, A ladawnlam a saklaitakin a khuang tangkhat halin tum aa a bul asakkik leh akhuang maantakin tumkikin, a taklam khe tawh lei nihvei tuanin a taklammah kalkhat suanphei hi. Tua ciangin aveilam khe gawmto-in a veilam suanphei-in khatvei-nihvei-thumvei kalsuanin a khetaklam tawh nihvei lei tuanin tua bangin paipai hi.

Laamsai [ phiitlam ]
Sawnglam tawh kalsuan dan kibang hi. Ahih hangin leituan lo-in a keng vei hi. A veilam keng vei masa hi, a veilam khe tawh lei siksuk kik a, a taklam vei leuleu hi. A taklam tawh lei siksuk a, aveilam vei-in khat-nih -thum kalsuanin tua bangin paipai hi. " Tuan aa Pupa mabang patsa laamsai tawng e gual aw e,.. Laamsai tawng e, gual aw e, nasai thei diamdiam nam aw," ci uh hi.

Aaktai.
Lampaipai bang hi a, ala tawh kituak dialdialin nopci mahmah veve hi. " Kasai aw suk bang muak aw khua pheilam aa.. aw.. aw.. a vamin thei te kalawh lawh ngawn aw ee .."ci-in ki-awi dialdiaalin sa uh hi.

Sih ciangin Sanolhna ci-in kinawh mahmah in lasa aa, aaktai dan mah zang uh hi.

Laamgui.
Deihna-tuam neilo Gualnopna leh dahna, munkhempeuh ah Laamgui zangin la kisa hi. Kitawlhak mahmah a, zanthapai-in kilaamzo hi. Latung-laphei kisakawm thei hi. Abraham suante ahi, Israel minamte leh Arab minamte a laamciangin guidetdatin laam uh hi. Ei Zomite ngeina tawh kinaih mahmah hi. La a sak ciangin zong a bul leh a dawn kidawng ziahziah uh hi.

A laam khempeuh in la sakim uh hi. Numeite in numei aw tawh a euu-in sa hi. Pasalte in pasalte in pasal aw tawh a uunin sa uh hi. Numei-pasal kikalhelh dimdiamin kikawi uh hi. Pasalte in numei liangko tungah kawi uh-a, numeite in pasalte kawnggekah kawi uh hi. Kikawina khut kipaipeh zihziahin kilaam dimdim aa thangah huai mahmah hi. Mihonpi gualnop theihna hibang pen kuaman neikim lo hi. Tuhun Khuado minpua-in khangnote laam thei zel uh a, Video sung khawngah kikhum thei hi. Khangnote khutdawnah kilenin veeivaatvaat mawk uh hi. Tua bangin Zomite kilaam ngeilo hi. Hih, kikawisa aa laamna in Ki-itna leh Kipumkhatna lim leh liim ahi hi.

Thakphuang unla a Luite kemcing un.

Pyidawngsu ni leh Chin National day, Khuado hun ciangin Zomite bangci laam hiam ci-in ka-en thei zel hi. Laam tuamtuam hong laam uh hi. Ih Ngeina laam taktak kilaam ngeilo hi. A tamzaw kiphuangtawm ahi hi. Thakphuan pen hoih mahmah hi. Ahoih hangin ih Pu ih Patete neihsa kanin a nuamzaw omin ka-um kei hi. Kawl huzaap in hong lawh a, kikawi deetdaat pen haihuai peuh sakha , hukvai-lanvai ci-in maizumlawh ihi keitam ci-in kangaihsun hi. Ngeina pen namdangte huzaap tawh maizum ding hilo hi. Zomi ih Pu ih Pate ahoihna, alimna, athupina leh apilnate uh a thukna leh a zainate mangthang sak lo-in kepcing ding kilawm zaw hi. Ei sangin mipi tamzaw ahihmanin pi-etlua tuan kei in.

a. Mim bang pianna gui in sut leeng gua bang hinnaan lawm sang ei.
b. Lawm leh gual in hong lel zongin mauki bang kivaan leeng eee[ Tun Thual la ]

a. Pupa langlam lenkhuang leh sialki betlohin tul keileh kilawm e..
b. Betloh intul keileh kilawm sailoh in khuang keileh kilawm e..

Zomite kikaikhopna munleh Zominam tawh kisai hunzatna munkhempeuh ah maizumpih ding Zo-Ngeina omlo hi. Zola sutin nakhuang tum in. Zozu hawm inla, nala sa in. Mikhempeuh om theilo-in hong laam ding uh hi.

Christian hihna hangin Zolaam ngamlo ih om hiam? Zola sangamlo ih om hiam? Zomi in Zola sakeileh kua in sa ding hiam? Zomi in Zokhuang tumin laam keileh kua Zolaam ding hiam? Zomi a bawl kua hiam? Gualnopna Laamsiamna a pia kua hiam? Tua siamna tawh a Piapa pahtawi theilo ding hiam?

Biakna deidan omlo Zomi khempeuh saktheih din.

Zomi ih Pu ih Pate pen sanggam ki-itna, khua leh tui khualna, khat leh khat kithupibawlna tawh nakhangkhia uh hi. Kipahtawina leh kithupisehna in mihing mihing kizopna hoihsak hi. Ki-itna khangsak hi. Kipumkhatna leh kithutahna thahaatin hinsuah sak hi. Khang masate khekhap mansuah keileeng , Zomite pen minamlian kisuak takpi ding hi. Amaute lungsimpuakte pen Pasian deihna tawh kizawitawn mahmah hi.

Khuado Lawm-an leh Sialsawm Lawm-an aa kipan gualnuam aa omkhopna khempeuh ah, kipahtawina leh ki-itna la vive kisa hi. Pute itna, Nu leh Pa pahtawina, sanggam itna leh nungak tangval kholhpih lawm leh gual itna late kisa ziahziah tawntung hi.

Pute itna la a kisak laitakin, atunokhat a lai-ah tawnin lamsak hi. Lasak a man ciangin aki-a, zu teepsak hi. A laampa pahtawina-in lasak atawp ciangin "suai .suai. suai suai.." cise uh hi. A khiatna kathei pha kei hi. Zu, nateepsak un, acihna hiam, naguai un acihna maw khat teitei hiding hi. Mipi in " suai, suai" acih khit ciangin zuteep dingin kaipah a, amah na-ut paklo se hi. " Neeksa thalawh neeksa thalawh," naci kik se hi. Dik kithuk ngiatngiat mawk uh hi. Suai, suai acih kei uleh, a laampa kuaman paktalo ahi hi. A ciah ciangin aakno khat mat uh hi. A tatna khempeuh pen ki-itna ding ngimna ahi hi. Hih Late nasut simin ih Pu ih Pate pilna bangzahin thuk, bangzahin thupi ci-in ngaihsun in.

Khanghamlam leh Nu leh Pa pahtawina.

a. Katunnu ka ngai zawm aw e, kazua minthang va bang pau kangai zawm ee..
b. Katun in ningtui hong thuan a, tunnu mah ngai tazawng e.

a. Thei bang sen in tun leh kazuan phelgua hong got sa hing e.
b. Phelgua got kan in kheng ing e, khaimu nalaam zil ing e.

a. Ih phung lai-ah a hawmsiam bel damdial aa zuih aa pha e,
b. Khattang va bang ih pau hangin gualtung tuanna omlo e..

a. Miim bang pianna gui in sutleng gua bang hin naan lawmsang e.
b. Phung leh gual in hong lel zongin mauki bang kivaan leeng e.

a. Katun vaang ka tun vang aw e, miim leh taang aw e katun vang aw e
b Kazua vang ka zua vang aw e sang leh lal aw e kazua vang aw e.

a. Katun lah tun gim nanam tei a, kazua lah zua gim nanam tei e.
b. Kei hong siam leh Pupa siam aw koi-ah gamgi suang naphut hiam aw.

a. Katun vang aa thangzawm aw e, tulkuan zua vang thang zawm e.
b. Von hehnem luum bang hong sunna kamin ciau gal kai ta e.

a. Kazua vang zang nin awi ing e, nahnuai len muang tuam ing e,
b. Kaciin vang lah mei aa kavak tuaigel tawh kum lai ing e.

a. Katun vang khai mu'n laam ing e, zua vang phai valo ing e.
b. Ngalliam pheiphung sangcih aw e, taang banzal kamkei aw e.

a. Katun tumbang guai kuan ciing e lenpuan bang kathak sak e.
b. Kazua lobang tulkuan cing e tangnah bang kasuangsawn e.

a. Katunnun thawlzu hong thuan e phaksap ah deih paalci e,
b. Kazua pan zing vai hong kha e von aw lenzang aw ci e...

a. Tual nuam e tual nuam e Pute sumtual tualtung tualnuam e
b. Gam nuam e gamnuam e, Pupa gamzaang gamnem gamnuam e.

a. Bualna ngei nuam bualna ngei nuam e Puvon siangsung bualna ngei nuam e..
b. Laamna ngei nuam laamna ngei nuam e Puvon pahtaang laamna ngei nuam e.

a. Kei ka Pute sen a ka Pute ningzu bang khum thei naleng nuampeng phuhsak vang e,
b. Nuampeng phuhsak vang heisa bang paal thei naleng kapaal lo sak vaang e.

a. Pha laang ee pha laang zua aw nalam sawmsial pha laang e.
b. Khup laang e khup laang sawmtaang khawh aa nutun khup laang e.

a. Ciin leh katuai aw citang e sinlai tui bang ciim aw cing e, pupa gual gensa aw e.
b. Pupa gualgen zalai aa thang sing sinthu naang bang diang e.

a. Kangaih kuatawh kateh diam aw ciau aa lum suangtawh teng e.
b. Lumsuang pak paa bang a mualleh kangaih lung a ngil hi vang e, gual aw e.

a. Damtui kulthuk limngan zuan aa singcinpaal phialvan bawm e..
b. Lunmaang hawmsiam zatan bawm a, ciin hawmsiam tuai in bawm e..

a. Theisen puvon ngalliam bel aw tusuan meel haihkha na cia.
b. Gualsang tongdam neem zaw ding a, a duangmeel hoih ding aw e.

a. Thei bang senin zua in tuang nusia ngalliam taangtawi hing cin zualam zingtui bang dim kik ing
ee..
b. Khat in khang tang nihthum khang bangaa saikiim kagual lai-ah kamin zaang lawi bang a
thang aw e.

a. Ih tung solsa vangtang icih alsin bawm aa avang taang aw e.
b. Ih khangciautui luanging icih a kaih tam aa luanging no aw e.

a. Munzaang lai-ah singzabuang khat aa napo naliim bel vawi e, thulguah leh lo mei kisung ciang
a kei nong seel zodiam nahlun aw...
b. Kei nong seel zodiam nahlun aw, gualding sial bang nalian lo zong keiding zang hui sai bang a,
limlian ciai limlian nahlun aw..

a. Munzang lai-ah tulsing khansiam zanghuisai bang lian mah lezong kataai sam diam buang
lawmlawm aw ee..
b. Kamkei bang gial sa bang tai leng a lawm sam diam buang lawmlawm aw e.

Lagualnuam.

a. Kum kikhen aa tuaigual nunnuam zua hen tuang tunni bang e..
b. Kalaaknuai aa ningbeel gualsiam ciin tawh kholhlai no bang e.

a. Kazua sausak simsinggil phuh cial dawhnem ngai naveng e,.
b. Huangzawl gawl bang hong um ding aw phung nihthum ngai naveng e.

a. A mi pau ven sumkholh gual aw nazua khakia nun aa a nuam lua ci e.
b. Nun aa nuam lua sanggah hing e, kazua langlam zamluang kasai cimlang e.

a. Pupa langlam lenkhuang leh sialki betlohin tul keileh kilawm e.
b. Betlohin tul keileh kilawm sai lohin khuang keileh kilawm e.

a. Tunsung miim bang piangkimtek a lakmai ni bang taangtuam om e taangtuam om aw e.
b. Lakmai ni bang taangtuam om e, thawmte sawmsial mantuam om ee mantuam om aw e

a. Gual ih ngaih sese, duanghulna hi a, khangdam tui bang kiam nawn sawnsawn lawm aw e.
b. khang damtui bang kiamnawn sawnsawn lawm aw e, zo nunsawl bang hulnawn sawnsawn lawm aw e.

a. Tongdam neem ngingei ngual vaho leng, lawm aw hongci lodingte zong lawm aw hong ci e
b. Lawm aw hongci lodingte zong lawm aw hongci a, ngaih aw hongci lodingte zong ngaih aw hong
ci e.

a. Ei aw e ei aw lia leh taang aw ei aw ee.
b. Ngaihteng nuaciang ih sumtual ah lia leh taang aw ei aw e.

a. Kangaih aw ngaih kungkuai aw e singlel sang aa nakai aw e
b. Sing lel sang ah nakai inla na nunpaal lo nuam ing aw e.
Bold
Moleina munaa kisa.

a.Siang a nuam siang a nuam e kalenna siang a nuam e
b. Lenna siangnuam ciin leh tuai aw khangsawn ten ciin aa pha e.

a. Lia vakhang lia vakhang e phungnuam aa lia vakhang e..
b. Phungnuam aa lia zin bang kakhak tusuan aw taang bang pha aw.

a. Katun nuaciang sen kalungtup puvon suan zozam no aw cing e.
b. Puvon suan zozamno aw suan melhoih aw keideih gual in adeih aw e.

a. Thei bang sen aa lungaa katup vangkhua gual in zozam aw ci e.
b. Vangkhua gualin zozam aw ci a, kasan zang phialva ken kangai hi e.

a. Ih huansak aa nipipaak aw, valawh sak aw ngaihno aw bat nuam ing e.
b. Valawh sak aw ngaihno aw batnuam ing a, bat ning cing e kabil a thawlzolo e.

Khuado Lawm-an leh Sialsawm Lawm-an sung kisa la.

a. Ki-uum leeng ki-um leeng e, laizom silteng huantu bang ki-um leeng e.
b. Laizom silteng huantu bang ki-um leeng a, koi ah piltaang bang natheh tahiam aw e.

a. Do naliing liing do naliingliing e gual in kumkhua do naliing liing e.
b. Gual in kumkhua do naliing e Do khan ah nau bang kakap hi e.

a. Kum kikhen ei solsa dang ei zin in vangkhua zong hen aw e.
b. Zin in vangkhua zong hen aw lawm siangsung tui bang siang hen aw.

a. Pupa gamzang tangzang khat a tangkhat suan zong sim theihloh piang e..
b. Tangkhat suan zong sim theihloh piang aa bang a sunglawh bankasam hiam aw,

a. Tu kawltawi kum khua ih khenna ningzu khum leh aisa aw e.
b. Ning zukhum leh aisa aw e khan kumsawt ciam lai leeng aw e.

a. Tulaitakin bang a nuam bel hiam zualam lensial kileh khuang nuam e..
b. Zualam lensial ki leh khuang nuam aa zinlailen kaal taang bang dam nuam e.

a. Eiteng khawlkhawm khawlkhawm nuamlai khawlkhawm in sawm sial man e lawm e..
b. Khawlkhawm in sawm sial man ei lawm zalkhawm in hen luang man e lawm e.

a. Tu aa khawlkhawm vangmu bang kingai gi bang khen di laidipneem masang lawm aw e.
b. Masang lawm aw maimit len zuang maimit lenzuang kalenlai lia aw vang khuagual aw e.

a. Eiteng aw liai liai aw e gual ii enloh ding aw e.
b. Gual in laam bang engta keileh ei mau nun aa nuampeuh leh kaci e.

a. Eiteng khawlkhawm a phammasa singkhawl mualah ih ciam ngam diam aw..
b. Kei kapham leh singkhawl mual nunnuamno aa sen ngaih teng haai bang nangak vang e.

a. Eiteng khawlkhawm vangmu bang kingai natong luansiam e zangdung vaithawn e.
b. Zangdung vaithawn mu bang ngaihman zata lunglai tuibang gawm ing e ei aw tuaikawi aw e.

a. Ningneek sul a sumkholh lawmgual tawh hautamang pianna khua kangailo e
b. Hau lunmang zong a zaalna munah siasum phungcing ei, zolei sawmtaang khua a ngailo e.

a. Lia leh taang aw nunnop paalzo na tomkhuang bet leh lensialki aw e.
b. Tomkhuang bet leh len sialki aw, ciin munah ning neektawh lawm sang e.

a. Ningzu khumno dawn aa pengthei dawndawn leng sam tui hong phulphul e..
b. Dawndawn leng samtui hong phulphul saisai leng len khuang hong ging ging e.

a. Tomkaal pak bang i hinlai ning neek sul a ngaihno mawng bang kikawi lai ni e nuam e..
b. Mawng bang kawina lia leh taang aw, lel ih banna ahizong nuam e.

a. Ningzu khumno kangailo aa senkhollimlai kangai aa kangaih kakai kakai e kai e..
b. Kangai kakai kakai e kai sial zatam tawh laikhun tungah mawng bang eikan eikan e kan e.

a. Ih ningzu lah lobang tulkuan senngaih aw tai khua ih vaal diam aw..
b. Senngaih aw taikhua ih vaal diam zankhat kimkhen ta ni ngaih aw e.

a. Ningzu ih neek nuamta buang a, zaideih tawi di singkhaangual ih kimlainam kanu aw e.
b. Ih kimlai nam kanu aw e, ih saksa sail bang lian e guallian nu e guallian nu aw e.

a. Zing kazinna sawl bang kaheina ning a nuam ee gualtong a nuam e.
b. ning a nuam e gual tong a nuam a, ciin leh tuai lai-ah kahei cimlaang e.

a. Vangkhua sialzin bang zong ing e tangnisat tuang lamtung aa duanghul ing ngaih aw,
b. Duanghul ing e sausiang manawh huihkhi damsem zinleeng biak sanglah damzawng e.

Zo-awkaih tawh.
a. Kolnu dawnghon lenpan kawlni zangdon pan siang, zangdon pan siang ei tan e lawm e, e lawm
e, e e e e lawm aw e san kawi ii aa aw e....
b. Pheiphung suansiam siang nazon siam zuasau kankong dangsak cia lawm e, e lawm e, e e e e l
lawm aw e san kawi ii aa aw e...

a. Khenkuan zangni bang kakaikai luitum tongsen luitum tongsen vangngai, luitum tongsen
vangngai, luitum tong sen vangngaihno vang ngaih no e vangngaihno aw e..
b. Luitum tongsen vangngaihno tawh lungzuan naang bang lungzuang naag bang malkia,
lungzuang naang bang malkia ta, malkia tavai malkia tavai ee.

a. Siangsung zingvai khathawm kimang leng, ahoih keizong kimang leng lawm e kimang leeng
lawm e kimang leeng lawm e.
b. Ahoih kei zong kimang leeng lawm silhpuan sia zong gualphim kawm kikhui thei lai e,
kikhui theilai e..

a. Ih guallai-ah tong kilel ciat a, lelna kibang kimciat a, vangtang om e vangtaang om aw e.
b. Vangtang in tong nalel ciang a, maimit kisuan kimciat a, nuihciam in bawm e ningkhum in
zuan eee.

a. Taikhua vaalkuan ih pahtaang aa lia leh taang laam siamno aw ee.
b. Lia leh taanglam siamno aw etulvum lengno khuang bang aw e.

a. Diamdiam leeng diamdiam leng aw e pheiphung khai diamdiam leeng aw e.
b. Lia leh taang nunnop ih zona pheiphung khai diam diam leng aw e.

a. Ih deih liagual laanu ten ee ih duang paalali ei kuai aw e.
b. Lia aw suakmual nakhum zongin ngaih gimnamsa ci vai aw e..

a. Khenlah ta ni khenla ta ni e ngaih aw khenlah ta ni aw e
b. Senlim aa tem bang kideihsa ngaih aw khenlah ta ni aw e.

a. Lungzuan sialzin bang kha ni e ideihloh tul kungah kha ni e.
b. Tulkung aa kha tuang ih tun ciang zuanmawh damtui ee ngaih aw dawn leng e.

a. Ommuan lunggulh zangva bang phawng lunggin ciin tongdam hiam aw e..
b. Ciin tongdam lah siangah tungmawh don leng mual in sung ee lawm aw e.

a. Gii bang khen di tong ih lel ciang kai ningzu bang cial ei lawm aw e.
b. Kai ningzu lah peengmawh hen aw lungcim tutvum khawlkhawm laileng e.

a. Thei bang sen aa zu bang maimawh maimawh lailung kasial ciang hibang lenliang e sin ding kacilo.
b. Tabang lenliang ee sinding kacilo kil bang khang pan leng kasial tamta ee.

a. Solkha khat aa tul leh leengluia hemlam melmuh lentang ngeek bang ee.
b. Lentang ngeek bang tem bang deihno banzalin lo nuam ing aw ee.

Ngeina pen ngeina hi-a luilua cih om ngeilo hi.
Ngeina pen Khangthakte et dingin kepcing ding ahi hi.
Ngeina kipuahmun lualeh ngeina bei lel hi.
A kipuahlo ngeina lah a khangto lote ahi hi.A om bangbang kemcingin Palang sakloh ding hi.

Thang Siangh. zogampalpi@yahoo.com

Thursday, July 17, 2008

BIAKNA LEH NGEINA. [ vi ]

PUPATE BIAK DAWI TUAMTUAM. [ vi ].

Lawki ih Pu ih Pate in Muhtheihloh-kha khempeuh bia uh hi. Bia cih kammal pen Zokam thukzaw-in khai kici hi. Khai cih ciangin lungkimsak cihna hi. Kaneulai-in ka Pa tawh innbukmual ah kapai uh hi. Innbukmual pen hausapi cihbekin lo-ngam a zahtak mahmah hi. Angaak om hi ci-in um uh hi. A mual kalutphet un akluisan khat leh zuha lui-in khai masa hi. Omkhopna munteah naupangte gilkialin aukheukho thei hi. " Naupangte khai masa vo" peuh kici thei hi. Zahtakna leh itna sangin nawngkaisa aa lungkimsak hizaw leh kilawm hi.

Laisiangtho in Satan kici dDawimangpa acihpen ih Pu ih Pate in Lungzai ci uh hi. Miliam leh Saliam a kido laitakin, " Miliam gum ding maw Saliam," ci-in Pasian leh Lungzai kiho sak hi. " Saliam in mualah atuahleh neloplop, guamah atuahleh neloplop. Miliam in Pasian tai hen lungzai tai hen ci, Miliam mah gumzaw ni," ci-in kiho uh hi. Dawibiate ci-in kiminvawh a, ahihhangin Pasian zong nakhahsuah tuanlo uh hi. Pasian ih biak ciangin itna, zahtakna leh muanna tawh kibia hi. Dawi pen kihtakman aa lungkimsak, hong nawngkaisak loding aa kikhai ahi hi. Khai cih kammal pen thoih cihtawh kibang hi. Dawithoi-dawiseem peuh kici hi. Kumpite kiangah deihkhat ih nget ciangin thoih masa leng hoih, kicise hi. Tua pen khuttawino khatpeuh tawh lungdamsak cihna hi.

Innsungpi thoihna.

Innsunpi pen mintuamtuam kiguan hi. Pusathoih, innsungpi thoih, Tong cih bangin kilo thei hi. Innsungpithoih dawipithoih zong kicikawikawi lel hi. Innsungpithoih ciangin pial or Phamawh, Baalei acihnamun kawmhek vanggei tengah kiseem hi. Ei huangsungaa kikhawi vokpi bek kizang hi. Siapi-sing kisui alu cialthum kigeek khuam khat inntual-mong sialkong-sak sanah kiphut hi. Tua pen Nuhdo-song kici hi. Tanu nihna ahi Sawlla in vokzawnna ding leh agolhna dingin sialsawl-maam nih la hi. Luisung-gelhauteh leh sialsawlteh-bawk la hi. Gawdawn-kui nih la-in Nuhdo-song tawh phutkhawm a, dawithoihna sa tultawh a khil khit ciangin sawlbawk tawh Nuhdo-song dawnah hen uh hi.

Dawithoihna-sa pen sanggam bul leh teek tengmah ngeina bangin pia uh hi. Inntek naupang teng pen Baallei geiah taangngansih leh satui kuang-umsak uh hi.

A zingciang salu-suang kici hi. Nopna-mun ah khekleh kici se hi. Innsungpi sutpi nawlnungpen tungah salu kisuang hi. Dawithoihna gan kigo pen Siampipa bek in go thei hi. Tanupi in a nungzui-a, tuiphihna hai tawisak hi. Tua ahih ciangin Haitawi zong ci uh hi. Siampipa zu zong taksak [khaihsak] ahihmanin Tuitak zong ci uh hi. Siampi pen dawithoih thei maimai kiciallo hi. Pusha thoihna aa kizang Siampi pen Tuulpi kici a, Behkhatah khatciat kineikim hi. Ama sih mateng midang kizang theilo hi.

Kongsang Lingguikaih.

Ih Pu ih Pate in bumh leh aitawi um mahmah uh hi. Cina a om ciangin, bumh tuak maw, gamdawi maw, inndawi maw, ci-in khat peuhpeuh tawh hamtang hi. Tawh, cihpen tuhun kamin khiatkici ding hi. Dawi namtampi athoih hangin hoihtakin kantel leng, Dawila namkhat khawngmah a lumletlet himai uh hi. Bumhlehna leh a pet-dawite tungpan aa ngetkikna kammal vive ahi hi. Dawite leh cinate khemna ngentang hilel hi.

Kongsang, konglai, acih ciangin ciluang natna, gilsan leh cisa kithuah natna gim mahmahte bawlna ahi hi. Uital khat zang uh hi. Cinapa adinzawh liai leh a kawngah linggui khih a, lupnapi panin kaikhia hi. " Bangsak aa mi kihem un, bangkhang aa mi kihem un, kongsak aa mi kihem un, kongkhang aa mi kihem un, kuamah zakta hikeng kuamah kihta hikeng, ni awi aa vak hing kha awi aa vak hing, keimah Gal Ngam tapa hing," ci-in innka dong hong paipih hi.

Uital pen a kamah vaimiimkung petsakin hen hi. Vaimiimkung mahtawh a neelvang hu hi. A eek tul zenzen leh buai ding ahihmanin. A nunglam khe leh a mailam khe tungah linggui khauvawhin kuah hi. Innka laizangah cinapa tusak aa, phuisam kawmkawmin cinapa kimkotkotin laam hi. A uikuah pen khuangin zanga ataw beng hi.

"Vanlaipan khuang a tum ee..ee..ee.., Kanungah khim khua kazingsak, kamaiah taikhua kavaal sak, Tuipi luanglai katan a, a laiah ee temzungsan katawi ...tak ah luang hen, kacihleh a luang, vei ah luang hen kacih leh a luang, ..vanlai tapa Pa Ngam... kamkei katungnung e... ci-in awi ngeungeu in sa hi.

A aw laih leuleu a, a kitawngdanin awgam mahmah tawh, Kasep seemlah keng kabawl bawllah keng ,..ni awi aa vak hing kha awi aa vak hing, ka khua awi aa vak hing katui awi aa vak hing, kapu awi a vak hing, kapa awi a vak hing, ..Kapu kapa aa kipan dawisagui hing ei, siampigui hing ei, Neeklawh gui hing ei, taklawh gui hing ei," cihleh a ui kuahlai innkatung hong denna hi. Dawite bang kimu thei hileh laulua-in kithaangtheh zai keii leh kilawm phialmawk hi.

Naangpek suihiamin temta bawl a, anuaiphah dingin naangpeek mah bawl hi. Aisan hawngmetsa tawi a, cinapa taltang tungah naangpeek phahin naangpeek mahtawh tantan hi. Aisan leem aattante anuaiah hoihtak a kiphah leh aphun ngah kici hi. Aphun a ngah ciangin, " Kik tapa, Zauhaang tapa kabawl eh," ci hi. Thumvei bang tua bangin hihzel hihzel hi.

Aisan, ailaivom, aibungbu, khimpi, sutzo gawizanin asuk khit ciangin, uisi tawh helin cinapa dawnsak hi. Ui sisan pen sa mahmah ahihmanin, sihui nasepna thahaat sakin malhsak hi. Aitui zong phuisam selo-in natna tuamtuam dam thei hi. Ui sisan dawn beklo-in a baan tung leh taltang tungah taat hi. Dipngeekna te uisi dawnsak thei hi.

Kongsak leh kongkhangah singpuate ludawn thawl dingin singmaamka nih phut uh hi. Singmaam khat phaitehtawh tuamin a kankhit ciangin, kongsak leh kongkhang kalkak aa kiphut khuamka tungah khung hi. Uikam balin ciangtang khattawh khak a, zawl laizang takah suang hi. Aisa kilemte tuultawh a khilkhit ciangin phaitehtawh atuam zawl tungah munsagihah phutin suang uh hi. Tua pen galvil dan a dawite kihtak ding aa kikoih ahi hi. A tatak hiam i thei kei hi. Thang Ho leh Lian Do galsim aa a kuanlai-in Aipi zungsan khim hi, kici hi. Galte in tua aipizungsan hangin mutheilo uh hi, ci hi. Lian Do dialkhip pen galten uilu suan in kaikhia a, galten mu-in that hi, kici hi. Khangluiten zong uphuainono amau biakna thapia thei taangthu neise uh hi.

Bum leh Kongsawltun.

Lawki hunin bumleeng-aileeng kici aa lau mahmah uh hi. Phuisamna zang ahih ciangin dawitawh kop hi, ci-in um uh hi. Dawithoih khempeuh in bumleh lo-in omlo hi. Aakno, vokno neihsunsun tawh kisut uh hi. Vok a zat ciangin " Kameitual hong saang aw," ci uh hi. Aak a zat ciangin "kaluikhuang hong sang aw, cise hi. Kapikaang tan, kapivom tan, kaluikhuang tan, kameitual tan cih bangin samdiatdiat thei uh hi.

Kapteel khua-ah teeng' kahih ciangin un, Dawisa-siampite in hibangin phuisam hi.

" Tuni-in Tun Thual suutna.. kavokno-dawng, ka-aakno-dawng, kakhimpi-zu, kakhuaipi-zu tawh hong kuan ing ei,...kameitual hong saang aw, [ kaluikhuang hong saang aw, kapikaang hong saang aw, kapivom hong saang aw, .] Ciangsawn aa suakin sa hong saang in, Lennupa aa suak in sa hong saang in, Thuamvum aa suakin sa hong saang in, Innbuk aa suakin sa hong sang in, Kasialtal hong sang in ka uital hong saang in, kakhimpi zu-in hong tan ing kakhuaipi zu in hong tan ingh, kaluikhuang tan hong tan ing, kapikaang tan hong tan ing, Hong tan ing, hong tan ing, ka aipi zungsan tawh hong khim ing, kakhimpi tawh hong khim ing, .....Vanlaipa vanlai aa nu sangsing dawnah hong leeng ta cin, Teutavum ah hong leengta cin, ..tuisukluang hong zui tateh, tuito luang hong zui tateh, singlumlet in hong pai tateh, suanglumletin hong pai tateh,...khuaimu-in hong leeng tateh, pangpaanin hong kai tateh,...khuangphiliit in hong hamta teh,...Dip aa pangpa sut ning, tai aa pangpa sut ning, khutguhteep sut ning , kheguh teep sut ning, sun aa tumpa sut ning, zan a tumpa sut ning, pheizang aa luaipa suut ning banzang aa luaipa sut ning, kasut sutlahlo hing, kabawl bawllah lo hing, " acih khit ciangin kamphunin hong pautiptip a, a gan hong go hi. " Auu singseng o, pall singseng o, thalawh bang o lingkhei bang o," ci hi.

Voklu, aaklu, uilu, agawh peuhpeuh tawh cinapa bi-in, hmleh,.. hmleh...hmleh..ci-in tah zelin dokkik zel hi.

" Aitawi kalehna, kalehna aitawi kalehna, Kolnu aitawi kalehna aitawi kalehna, Thahdo aitawi kalehna, kalehna aitawi kalehna, Lusuang aitawi kalehna aitawi kalehna, Gal Ngam aitawi kalehna, kalehna aitawi kalehna, Bumleeng kalehna, kauleeng kalehna, tuisuk luang aa bawlpa sut ning tuito luang aa bawlpa suut ning, ..sunkim aa bawlpa sut ning ,zan kim aa bawlpa sut ning, cipei a bawlpa sut ning zagam a bawlpa sut ning, ...Kasut sutlah lo hing , kabawl bawllah lo hing, thalawh bangin lingkhei bang hen kaciai," acih khit ciangin taiteh zuu phuuuu ci-in phih ziaizuai hi.

Dawibiakna aa kizang nate.

Dawibiakna kizang nate pen, innkhawi ganno khat peuhpeuh, aisa, ngasa, aikam, toktol cihte kizangmun pen hi. Ganhing ahilo zattuamtuam om a, kaphawkkhakte sungpan," aipawlteh, linggui, phaiiteh, siapi-sing, sialsawl-sing, gelhau teh, sawlsanteh, zu, taiteh, aisan, ailaivom, aibungbu, sutzo , khimpi, khausan khauvom, tungman, sising, sipitang, khuaipinun, kaiteem, naang, mawngteh, kanval, vagu sing, sialluangteh, aithaanglo, vomhkhau, bepitang, khiangsing, " phawkkhakloh a tamzaw omlai kha ding hi.

Dawinam tuamtuam.

Pusha dawi, huan dawi, sumtawng dawi, naupang dawi, Kongsaang kongniam, baangtung, dawisia, gunlam-lawmkhen, Gampi dawi, Tualbiakna, Khakham, Lingnanna, kimitet, kikhakhup, siampal, [dawite siam palkha]kaupeh-kauvalh, ngill[naungeek ngil] ci-in min tuamtuam tawh kibawl uh hi.

Zatui aa kizang nate;
Uisi, zawngsi, vom sinkha, ngausi, thaamsinkha, sazuk kidawng, tuibuuk, za-ek, siing, innkhing[khinking] aisan, aibungbu, ailaivom, khimpi, sutzo, vomsinkha, khuaizu. ahi hi.

Zato leh MBBS physician omlo-in hibang teng tawh kinamtak uh hi. Kum-100 nai vive mah nungta uh hi. Amauzat vante pen tuhun aa Kawl-zatui siate vanzat teng kim hi. Zomi ih Pu ih Pate in zatui ahihlam banghunin na thei uh hiam, koipan mu uh hiam? Dawi in hilh hiding hiam? Dawibiak a kipatcil aa kipan a kizangpah ahihleh bel advance mahmah ding hi. Uisi pen gilsan leh cisa aadingin hoih ci uh hi. Kongsaang athoih ciangin uisi leh aitui dawnsak hi. Aaksi, voksi kidawnsak ngeilo hi. Tuhun MBBS sinte in zatui phuaktawm theilo uh hi. Taanglai siampite pen Kawlgam Medical Doctor te sangin saangzaw kasa hi.

Gilgum natna a bawl ciangin siing phih hi. Phuisam kawmkawmin a damna van zang kawmkawmin kibawl uh hi. Upna leh lungkimna in sisan malh sak a, natna tampi dam hi. Lungmuanna guanin damna zatui pialai ahihmanin tua sangaa hoihzaw cina bawldan omnawn lo hi.

Tuhun siavuante leh siama pawlkhatte in, cinate tawng ziahziah thei uh hi. Tua pen natna behlapna gutuikhauh mahmah ahi hi. Dammawhte maitaina leh thapiakna in zatuihoihte tawh a haatna kikim hi. Lungnopna in sisan thahaatsak sisan malhsak ahih ciangin natna lungnote in silel mahmah hi. Tua laitakin lungno thahna a buak sawnsawn ciangin, natna olno takin damzo ahi hi.

Haangsante leh maitai theilote in, dammawh kepnamunah naseem keileh hoihpen hi.


Thang Siangh. zogampalpi@yahoo.com

Wednesday, July 16, 2008

BIAKNA LEH NGEINA. [ v ]

PUPATE PUMPI CIDAMNA LEH KISEKHNA.

Lungsim Pumpi Kilamtohna ding.

Ih Pu ih Pate hunlai-in leitung minampite neih ngeina khempeuh neikim hi. Tua ngeinate lakah pumpi cidamnalam ahi thatang kisekhna kimtakin nei uh hi. Khua khat leh khat lawhdan kilamdang taleh, Zomite neih kimawlna kibang hi. Khangdawngte in tua kimawlnate naupang nihleh-thum kikholhna-mun, mipi omkhawlna-mun khempeuhah zang uh hi.

Taangmite pen eihun zahin anneek-tuidawn namkimlo ahih hangin cidamin khansau mahmah uh hi. Cidamnalam pilna zong saumuh mahmah uh hi. Ei a laklawhte in amau khekhap kizuizo lo hi. A zat nakhempeuh pumpi ki-uksiamna tawh zang uh hi. A kisamzah sangaa tamzaw zanglo uh hi.

Kimawlna-hun tamlua leh nuntak kikhualna sumzonna hun leh nasep silbawl-hun palausak bek lo-in thatang kisiatna suakzaw thei hi. A neekciangin ahoihbek ne-in dawn uh a, kimawl leh zong, ciangtanin kimawl uh hi. Nakhempeuh a khengval leh a kisamlua omtawntung hi. A lua khempeuh in phatuamna piangsak lo hi. Munkhempeuh ah ahoihbek zatsiamna pen kikhualnalam pilna ahi hi.

Ih Pumpi pen a tawntungin gamtaang ding-a kibawl ahi hi. Ei kisekhna tungtawnin pumpi cidamna leh thatang kilamto ding hi-a, gamtatna tam semsem leh cidamin thakhauh tektek hi. Nasep hanciam aa si ki-omlo hi. Anngawl aa si om bek hi. Thadahte hehpih ding hilo hi. Thasalna neih tawntung ding kisam hi. Lampai ciangin naikhat tai-3 sangin tawmzaw lo ding hi. Nitumgam mite in lampai zekaite pen, Asia lampai ken, kici uh hi. Tawlngak-hunmaan zong kisam a, tawlngak-hun simloh thatang sal ding kisam hi.

Zomite Neih kimawlna.

Khanghamlam.
Khau kisut [ khausut ]. Kantehkan [ kanteh ]. Muituum. [thautawh ]. Peuuliip [ tungtupeuuliip] Guatah. Luai. Doldep. Ciangsawn. Mine tane.

Khau kisut.
Khau kisut pen sanggam omkhawlna mi kicinna munah zang uh hi. Sialkhau cia aa gol khauhual zang hi. Nupi leh pasal kikhenin kisut uh hi. Khau kisuh pen bansa, pheisa leh tansa aadingin hoih hi.

Kanteh-kaan.
Guapeek nih saatka in phut a. guaciangpum sui-in khung hi. A niampan panin kan aa ahaatte in liangko ciangciang kaanzo uh hi. Liangko tungsiah pen ciangtawh kikaan hi. Taanglai-in Tong a om ciangin mipite mai-ah tangval thahaat ten sialkaan uh hi. Sialtalgol minthangte kannuam diak uh hi.

Naupang omna ah inntualah phut uh hi. Mihon kisamlo hi. Khatguak zong mawl thei hi. Pumpi buppi kilok ahimanin hoih mahmah hi.

Peuuliip.
Ko tungtupeuuliip kaci uh hi. Sum lumletsa-in koihin innkapeek kiphah hi. Alangtuakah kikokim kilekkim dingin tuang hi. El zungguh kidok sek kikaikun sekin nungzang sahualleh guh aadingin hoih hi.

Guatah.
Taanglai-in guapum nih la uh hi. Minih in a dawntuakah manin kaakin tat aa gawmin tat hi. nihveita tat se uh hi. Khat in kaanliangliang hi. Tuhunin kimawlna bekin zanglo-in Culture dance te lakah hel uh hi. Mi-16 in guatat hi. giat bangin kaanin laam hi. Zopuan tawh kizemin kaan uh a, kilawm mahmah hi.

Tualo kimawlna tuamtuam tammahmah hi. Tuhun bangin kimawlna mun atuamin kineilo hi. Mipi omkhawlna leh naupante kicinna munkhempeuhah kimawl uh hi. Taanginn inntual-innka nopci mahmah munte pen kimawlna hoihpenmun hipah hi.

Naupanglam kimawlna.
Lingkhuk [ lingkineih ]. Cikpi meikai. Kibuanna [ uikhun, zutanglai ]. Mialzawt [ Maimitsin ]. Singlaam. Bukteh. Seng. Teeng'ta. Suangsai. Siallei gatang. Taikidem. Ciangsat. Gatangkap. Siksilip. Leengtuang. Luaivawh.

Lingkhuk.
Numeite kimawlna hi zawdeuh hi. Akhung leh akuan kikhen uh hi. Kopsam a omleh kaingawi ci uh hi. Khuksial, gallot, elbung, tawbet, khelehlot, thalot akpi ci-in atuamtuamin khantoto uh hi.

Kibuan leh singlaam pen pasalnote bek kimawlnuam uh hi.

Seng.
Seng pen numei pasal kimawlkhawm thei uh hi. A khawkkimin giit uh a, aleeng leh apang kikhen uh hi. Asawkkhate a si ci-in aleengten pang leuleu hi. Kimawlna khempeuh nuam mahmah hi.

Anneek khitleh luphun mateng kimawlhun ahi hi. Naupangnote ahihleh uliante lokuansungin innngak veengnaupan teng kikhawmin kimawl uh hi. Luphun ciangin Aibaa kila a, utlopipi -in kikhen uh hi. Mangpha kipaih kawmin nunghei vangvangin amau innciat uh zuan uh hi.

Zomite zongsatna hoihlo.

Midangte neihloh Zomite neih khat pen, Tuibuuk ahi hi. Hih tuibuuk pen koipan ngah uh hiam kathei kei hi. Khangluite in thupiseh mahmah mawk uh hi. Zomi Chin kici khempeuh in neikim uh hi. Tuibuukmuam khempeuh gamkhat sungah omleeng, Zomi kimpen kha ding hi.

Ih Pu ih Pate leengla muakna hoihpen ahi hi. Tangval leengcilte tuibuuk-theii guan uh hi. Nungak tangvalte tuibuuk kipia-in zawlthu-patna in nei uh hi. Tenpih ding zah aa kingai ahihleh numeite in alawmpa tuibuuk guanpah hi. Mothak teekvakte in ihmutloh sungteng buuktep uh hi.
Anneek-kaal longal nasepkawmkawm mahin tawlnga lo-in amukleh buuk kithuah tawntung hi. Teekvak zolote a pasaltawh tullo uh hi. Mothakte aadingin tuibuuk pen Teekte lungdamna ding a poimawh khatna hikha ding hi. Khangluilai-in nupa kikhenna piangsakmun pen hi.

Tuhun cidamnalam khuamu zawdeuhte in tuibuuk-haite zahaite zi dingin deihlua nawnlo uh hi. Zomi zat vante lakah paihding a omleh Tuibuuk paih masak huai hi. Zatep mah bang ahi hi. Tuibuuk, zanah, kaanza, bing cihte behkhat ahi hi. Zongsat pih dingin hoihna khatzong hong pia lo hi. Bing leh kanzate pen ganhing zatui leh bukkhuhzaa in kizang hi. Gilsan zatui hoih mahmah ahi hi. Zatuilam mipilte lamlahna bangin kizang lo hileh mihing suksiatna galhiam hoih pen ahi hi. Gam khat leh khat kisuksiatna khangnote manthanna zong ahi hi.

Pumpi thatang haatna dingin kimawlna ihanciam mahbangin hong susia khamtheih gutui khempeuh zong kidophuai hi.

Sa sangin gah leh teh hoihzaw.

Khamtungmite neek gah leh teh khempeuh pen ankung tungpan leh leipanin to-in kihuan a, limci-in cidam huai mahmah hi. Maiteh, ankamteh, beteh ih neek ciangin hing sitset a, lungkimhuai mahmah hi. Leitung a khangtogam leh mihaute in anminsa, sabung, bebung anteh bung bebek ne uh hi. Hih ante pen a bawlna setpi sungpan bangtanvei kikoih, a puakhiatna ah bangtan sawt cih ngaihsun leeng lungkimhuai lo hi. Bangtanvei kikoihthei ci-in hoihtak ahun ciangtan uh hi. US aa an kizuakte pen lamkaalah kha-2 kha-3 sawt hamtang hi. Anlim namkim a neekzawh uh hangin natna hoihlo tampi zong ngah uh hi.

Khamtung ante pen Vaimiim, taang, buh, kawlmiim, bulphuhin kine hi. Baal, aalu, kawlkai, be, hakai, cihte pen anpawm aa kine ahi hi. Tuate pen tu-in su-in kihuan a, leisungpan tokhia-in kihuan pah aa tua sangaa cidamhuaizaw omlo ding hi. Zong kicidam hi. Natnat khel, natna sehuai tam lo hi. American aa mimasate in zong nidangin eineek bangmah in ne uh hi. Tuhun aa mite sangin nakpi cidam zaw uh hi. Khanglui vaimiimcim nete in sialkaanzo uh hi. Song Theu a khanlai-in Kawl panin Kaptel khua nitun zo hi. Sun-anin taangzuha thawlkhat bek pua hi. Thagui thatang lamsang pen mite kibanlah tuanlo hi.

Mizawnggam ah mehteh mehgah bek kinezo a, sane zote ki-eng mahmah hi. Ahih hangin saneek tamlua pen hoihlo hi. Cidamnalam Scientist mipilte in, Vegetarian thapia mahmah hi. " Tuhun saneekdan pen Sodom leh Gomorrah tawh kibang hi," ci-in thuhilh minthang mahmah Billy Graham in gen ngei hi. Mehteh-mehgah hoihtak ih neekzaw aaleh sa pen hoihpen lo hi. Ahoihna khempeuh natna tawh kizui tawntung hi.

Sianthonalam Polhtehna.

Zogam pen mualtung ahihmanin khuahun siangtho hi. Huihsiangtho lei kullo-in nuamtakin kingah hi. Ahi zongin Japan galma leh tuhun khuata nuntak pen sianthonalam sangsia mahmah hi. Sangsia cihciangin zawngkhal cihna ahi hi. Tua pen theihnatawm leh zawnluatna hang zong hilel hi. Theihlohman leh neihlohman aa kingah zawngkhalna pen kizongsangin kipaikhia zolo hi.

Chin pouh cihpen a zanuam kitawm mahmah ding hi. Khangluite kipumsil ngei zen lo hi. Tuhun mualtung aateng khangthakte zong nipikaal khat khatvei kisil tawmmahmah lai ding hi. Khuadamna panin zanggam khualumna atunsuk ciangin cigi kuahin uih mahmah hi. Tuazah hinapi pawlkhat kisil tuanlo laimawk uh hi. Chinpouh kici leh zadahin khuttum lakngamkik bilbel leuleu hi. Tua zah aa ninte pen Pawite leh Paihte minpua Tedimmi kihi diak hi. Mizogam sanggamte pen nakhempeuh ah madawk beklo-in sianthonalam zong hoih zaw uh hi. Tuitawmna mun aate siangtho zaw lai uh hi. Sianthona pen tuitam hang hituan lo hi. Puansia-kawt khat tawh pumpi kinawtsiang thei hi. Ut ding bek kisam hi.

Khangluite in sing kisui Zo-kuangpi tawh anthuk uh hi. Innkuanin kuangkhat kisawkkhawm hi. Ankuang ankeu sawpin ui zang thei uh hi. Nauneite an kimuam hi. Zubeel pengtawh kibulh a, cidam tawh a damlo tawh kikhelin dawnkhawm ngekngek uh hi. Zatep tawnkhat pen minih leh thum in hawm uh hi. Za teepaa a kiangaate a piak keileh mihai ngaihsut cinglo bangin ngaihsun uh hi.

a. namza teep a gual pialote lungsim a siangtho hi cikiang e..
b. Kei in namza kateep aaleh gual pialo-in tualkhia keivang e..ci zawlai uh hi.
Tuibuukthei vom khempeuh in a mai-aa suak mi amuh khempeuh muamsak uh hi.

Puansilh niikten kineithuahlo ahih ciangin kisawp ngeilo hi. A puantung dimin khah om hi. A lutungah hiktui pakzihziah hi. Hik ki-etsak aa amuh ciangin a ha tawh cipkhamin nuamsa mahmah hi. " Hikpi cihkhap zong nemtuam" ci-in paunak kinei hi.

Singtaanggamah ekbuuk kituambawl lo hi. Mi kimuhlohna khempeuh ekbuuk hilel hi. Singbul leh sawlbawk liahna khempeuh eekbuuk ahi hi. Simlamte in gan kikhahzau lo a, innnuai-ah vok kikhawi hi. Innsungpi baallei kiu sual kisuvang aa eek-awng kici hi. Tua nuailianah suangpeek sahbiubeu khat kiphah hi. Tua suangpeek tung tusuk khempeuh vok aading hipah hi. Zingsangtung kheging a zak ciangin vok omzahzah in suangpeek umcihin kigual dimdiam uh hi. A kiamasa kituhin ciak nianua uh hi.

Tua eekbawk thote tawh ankuang ki-umkhawm hi. Innsung huihnung siangtho lo hi. Zomite damlohpih natnate pen siantho lohna leh zawnna pan aa kingah Vitamin taangsamlua hang hipipen hi.

Ei Kawlgam-Zogam Zatolam naseemte ahi, physician leh nurses, midwives nuntakzia imuh ciangin gamdangmite tawh kisangkhaihlai mahmah hi. Natna khat a omleh bang zatui tawh dam thei cihciang khawngbek ngaihsun uh hi. Hih natnate a pianlohna dingleh natna lungno a kilawhloh nangin bangci daal ding cihpen ngaihsutin neiban lo hi. Vanzat kuang leh keu silh leh ten sianthona, innsung innpua sianthona, anneek tuidawn sianthona lamah gammite pilna piadingte pen minautaangte mah banglel lai uh hi. Mipilte in, "Prevention is better than cure ," naci uh hi. Cina khoi sangin a na lo dingaa kidaal khol hoih zaw , ci uh hi.

Khamtungaa naupang site pen gilsan, eektui, huutvei, tampen hi. Hih natnate pen siantholohna pan aa kilawh natna ahi hi.

Pumpi leh Tui.

Ei Zogamah tui kilei nailo hi. Zogamtui pen siangtho-in lim hi. Leitung muntuamtuam ah a kilei hangin nadangte sangin tawmman zaw hi. Tuhun Scientist mipilte in tuitampi dawn ding nasiatakin thapia uh hi. Pumpi 3/4 tui ahi hi. Tuiteng kangleh 1/4 bek pha ding hi. Pumpi in tuitampi kisam hi. Tui hangin natna tampi dam hi.

Japan Zatuilam mipilte muhkhiatna ah, lutang-lukhing natna, pumpi tawlin thakham natna, Thagui leh guh leh taang natna, lungtang kisat natna, thau natna, huih leh thaguibawk natna, haihut natna, TB natna, gilpi natna, gong natna, khempeuh tuidawnna tawh dam thei hi.

Banghunin dawn ding.
Zingsang hanawtma -in hai-4 dawn in.
Hanawt kamkhuah namanzawh minutes-45 acin mateng bangmah ne kei in.
Minutes-45 khit ciangin ngeina bangin ne in.
Anneekkhit minutes 15 cima-in tui nekei in.[ tui, juice]
Khangham ten haili thakhatin dawnzolo dinghi. Adawn zawhdong damdamin khan hen.
Hih ngeina nazuihleh cinate in lungkimna ngah ding hi.

Dawntanvei ding.
Sikhang natna [ Highblood Pressure neite ] ni-30.
Gilpi natna [Gastric ] ni-10
Zunkhum natna [ Diabetes ] ni-30.
Sungpailo,ekkhak [ Conspation ] ni-10.
Cancer [ meima damhak ]. ni-180.
TB natna ni-90.
Arthritis guhleh taang natna neite in a tawntungin dawn kisam hi.

Zatuitam neek hangin ahoihlo sukkhak hau thei hi. Tui-zatui in sukkhak hoihlo neilo hi. Japan leh Chines te in tuisa tawh an meh thei uh hi. Tuivot zanglo hi. Gamzawngte ah tui siangtho haksa hi. Tui huanmin kul hi.

An leh tuivot neekkhop pen a thau lamsang khalsak hi. Angawi thanem sak hi. Gilpi natna leh natna tuamtuam piangsak hi. Cidamin thahaat inle Zomite laamto in.

Pumpi cidamna dingin ne in.
Sa tamlua ne kei in.
Mehteh-mehgah tamneek in. Tehhing or antehsial in sisanthak piangsak hi.
Hunmaan takin ne in. Nai-4 sangin kinai sakzaw kei in.
Athau or sathau tamlua neken. Sathau ciangtanin ne in.
Akhum tamlua neken.
A al khengval neken.
Tuivot leh an meh ken. Gilpi angawi susia hi.
Nisimin tui-4 dawn in.
Sianthona in cidamna leh khansauna bulpi ahi hi.

Cidamna leh khansauna dingin kimawlna namkim bek thamlo-in neek leh dawn lamsang zatsiamna zong poimawh hi. Anezo luate thau khengval hi. Zunkhum, sikhang, gilpi cancer cihte pen neekkhengval pan tamzaw hi. Europe gamah mithauute pen pumpi ki-ukzolo ci-in neumuh uh hi. Leitung makai a teel ciangin pumpi ki-uksiam a, abualthau meimai lote kimuangdiak hi. Anneek kikhalhzolo, lawl iipzolote pen micinglo-in kingaihsun hi.

Hun leh thatang zeeksiamte in agah ahi, hauhna leh nuntaknuam ngah ding uh hi. Anhoih tensiamna leh anneekhun maanna in cidamna leh khansauna hong pia ding hi. Thatang haatna leh cidamna dingin kimawlna namkim kisam hi. Anhoih anpha tensiam ding kisam hi. Tawikhai-in ahoihbek zatsiam ding kisam hi. Hunmaantak aa neekding kisam hi. Lungsim nopna ahi Khalam khamuanna [ peace ] zong kisam hi.

CIDAM LEH CIDAMLO TAWITEHNA.

Nitumna mipilgamte-ah thaulua natna kikihta mahmah hi. Sa, sathau, beer, zu, soda leh a khumlua neekloh ding ci-in nakpi-in kham uh hi. Biaknalam missionary te in mihaugam aa kihanthotnate zangin mizawngte thuhilh thei uh hi. Ei kiangah Vitamin kisamte a ngahna ding lampi hilhding kilawm zaw hi. Zatep tuibuuk leina sumbei tengtawh anlam behlap zaw leng hoih ding hi. Zatuiman aa sumbei teng pen anhoih leina hileh pumpi cidamin zatui kullo zaw ding hi. Ankhamluatna mun aate leh kialluatna mun aate pattahdan kibang theilo ding hi.

Hih anuai aate pen, " The Dietary Guidelines Advisory Committee, A Joint Effort of The US Department of Agriculture and US Department of Health and Human Services," pan a kibawl ahi hi.

Height Weight Weight.
Ages19-34 Ages 35+

4' 8"--------[83 - 110. -----[95 - 120.
4' 9"--------[87 - 115 -----[98 - 124.
4' 10" ------[90 - 119 ---- [102 - 129.
4' 11" ------[94 - 124 ---- [105 - 133.
5' ------[97 - 128 ---- [108 - 138.
5' 1" ------[101 - 132 ---- [111 - 143.
5' 2" ------ [104 - 137 ---- [115 - 148.
5' 3" ------ [107 - 141 ---- [ 119 - 152.
5' 4" ------ [111 - 146 ---- [122 - 157.
5' 5" ------ [114 - 150 ---- [126 - 162.
5' 6" ------ [118 - 155 ---- [130 - 167.
5' 7" ------ [121 - 160 ---- [133 - 172.
5' 8" ------ [125 - 164 ---- [138 - 178.
5' 9" ------129 - 169 ------ [142 - 183.
5' 10" -----140 - 184 ------ [155 - 199.
5' 11" -----144 - 189 ------ [159 - 205.
6' ------140 - 184 ------ [155 - 199.
_________________________

Cidamte a tunsaanna leh a gihna kikokim a, a tungaa bangin kiteh hi. Aval ciangin kidawm ding, a kiam ciangin dipzawh donga hanciam to to ding ahi hi. Limtah ci-a, duh zahzah neek muaimuai pen micingtakte ngeina hilo hi. Paul in, ankham luatna in mawhna hi, ci hi.

PUMPI AADING KISAM VITAMIN.

Vitamin tampi bakbak sangin anneek tung panin ngah leng hoihzaw hi. Leitawm aa nezote in tengsiam ding kisam hi.

Vit-A
Mittang thahaatsak. mit cidamsak ante in anteh-hing lamsang leh singgahmin, singgahpuam, asan, ahing, a eng a tuamtuamte leh carrot panin tam kingah hi. Vit-A tawmleh mitmang a, thanem a, natna tuamtuam kingah hi.

Vit-D
Vitamin-D in guh leh taang khauhsak aa cidamsak hi. Nitaang kisam hi. Bawngnawi tungpan tampi kingah hi. Ngasa leh sasinte tungpanin kingah hi. Vit-D tawmleh guhzaw hi. Mihing khanciipin gol theilo hi. Zumsungaa naseemte in nitaang ngahna ding hun lakzel kisam hi. Tua lo-in mihingte dol a, taaksuah zolo hi.

Vit-E
Vun cidam in meel hoihsak hi. Mehtehmehgah panaa kila sathau tungpan kingah hi. Khaigah leh anteh tungpan kingah hi. Aaktuicik panin kingah hi. Vit-E a tawm ciangin simal tawm a, mihing zawngkhal hi.

Vit-K
Vit-K in simal a thak bawl hi. Anteh-hing sialneekna panin tampi kingah hi. Sasin tungpan kingah hi. Simal-thak tawm ahih ciangin mihingte cidamin khansau hi. Antehsial neekding hanciam un.

Vit-C
Natna lungno daal hi. Meima dambaih sak hi. Singgah namkim pan, aalu leh singteh-hing tung pan tampi kingah hi. Vit-C tawm leh hani-ah sisan luang thei hi. Haa kiplo hi. Mehteh mehgah anteh kicinglo natna ahi Scurvy natna kingah hi.

Vit-B1
Gilpi angawi thahaat sak hi. Lungtang nasep hoihsak hi. Voksa, tang ahi uumtang, maitang, singgah tang leh sasin leh mainam tuamtuam panin kingah hi. Vit-B1 tawmlua leh Beri-beri kici lauthawng aa dipkuabaih lungtang kisat natna leh gilpi angawi thanem natna kingah hi.

Vit-B2
Pumpi thapia ahi Protein kingah hi. Sasin, Bawngnawi, cheese, aktui, pateh, tehhing, Brocoli kici ankampak hingte leh silngo dat panin kingah hi. Vit-B2 tawmleh leina kamna , kapakin ankam limlo hi. Mihing thazawm hi.

Vit-B6
Gilpi kilumlet gilsung kitok natnate daalna ahi hi. Sasin, sa-namkhempeuh, singmin antehhing namkim pan kingah hi. B6 omlo-in luaksuak hi. Gilpi kilumlet natna vei hi.

Vit-B12
Thazawngkhalte dimsak hi. Ganhing pan aa kingah sa, nawi leh adang aaktui tungpan kingah hi. Vit-B12 omlo-in mihing zawngkhal in si thei hi.

Mihingte aadingin anteh theipuam, taknei khaigah tuamtuam uumtang, maitang, siagahtang, almon tang tehhing sialneek namkim, sa, ngasa, neek ding kisam hi. Sane lote in Be tampi neek kul hi. Be hoihtak naneek zawh leh sadat kisam nawnlo hi.

Zomite pil dingin kipanta ihihtei hangin cidamna dingin annek kisiam nailo hi.
Cidamna dingin ih neding a, thatang kisekna dingin kimawlna leh thasalna ih nei tawntung dinga, damdamin Zogam hong pallun ding hi.

" Early to bed and early to rise, is Healthy, Wealthy and Wise." Lumbaih inla thobaih in . Tua in Cidamna, Hauhna leh Pilna hi."
" Ankhamluatna in mawhna hi."
" Naseemlote in neekding kilawm lo hi."

Thang Siangh. zogampalpi@yahoo.com

Sunday, July 13, 2008

BIAKNA LEH NGEINA. [ iv ]

PUPATE HUNKHENNA LEH KI-UKNA UPADI.

Hunkhenna.

Nikhat kici sun leh zan kigawm nai-24 pen leipiancil aa kipan a paipai ahi hi. Nipikhat sungah nisagih om-a, tua nite pen min kiguanciat hi. Nipikaalkhat sung-a nisagih ompen leipiancil pan mah-a Pasian seh ahi hi. Leitungdangte tawh kizopna neilo ih Pu ih Pa ten koipan ngah hiding hiam, i thei kei hi. Ahih hangin minam thupi pan piang hikeileh, Nipikaalkhat nisagih cihleh tua nisagihte min kician sinsenin neihna ding thu omlo hi. Africa minam leh Tuikulh tungaa teeng minam puansilhlo a tamzaw in Nipikaal simna cihbang neikhollo uh hi.

Khanglui mimasate in Calendar hoihtak nei uh hi. Amau laibu pen akhuak ahi hi. Nite, Khate Kumte pen a min tawh ciamtehin khuahun paizia khempeuh ciamteh uh hi. Tua khuahun zui-in kalsuan aa nungta uh hi. A lungsim bektawh kiciamteh Nipikaal simnate mangngilh ngeiselo uh hi.

Nipikaal simdan.

Sunday-------------------Nipi ni.
Monday------------------ Thangsa ni.
Tuesday------------------Lakmai ni
Wednesday---------------Ningthokah ni
Thursday-----------------Leipak ni
Friday--------------------Zumsakeih ni
Saturday----------------- Sakon ni

Khasimna.

Dota---------- [ January 16- February 15 ]
Dopi---------- [ February 16 - March 15 ]
Zingkha-------[ March 16 - April 15 ]
Gamkha------ [ April 16 - May 15 ]
Taangsihkha--[ May 16 - June 15 ]
Tangkha------[ June 16 -July 15 ]
Phalkha-------[ July 16 - August 15 ]
Khuadokha--- [ Aug 16 -September 15 ]
Nokha------- [ September 16 - October 15 ]
Kaukha-------[ October 16 - November 15 ]
Theino sihkha [ November 16 - December 15 ]
Tunkha-------[ December 16 - January 15 ]

Kawlkha leh Zomite khasimna kibang hi. Kawltawh kinaipen ihih ciangin amau tungpa aa kingah hithei kha ding hi.

Khuahun khendan.

Tunkha, Dotakha, Dopikha, Zingkha.
Hihhunsung pen Lopawihun ahi hi. Khamtungah Khuahun-3 om hi. Tuk, Phalbi, Khuakhal ci uh hi. Khamtung alum-avotna zui-in khuahun kineilai hi. Simgam, gamlai, tamgam[ zo] ci-in kikhen hi. Gundung aniamlam nisa mun teng pen Simgam ci hi. Alaizang alum-avot hoihbekna munte pen Lamlai ci hi. Mualdawn avotpenna munte pen Tamgam ci-in khendimdiam uh hi. Lopawihun leh anlakhun kibanglo hi. Simgam pen khualum ankung pobaihin kila baih hi. Tamgam pen zekai hi.

Lopawihun pen thupi mahmah hi. Zekai le-u ankung hoihlo hi. Khuahun paipai tawh kidemin naseem uh hi. Cimno seldingin kipan hi. Nisa mahmah sungah, tawlnga lo-in lopawi uh hi. Gim mahmah uh hi.

a. Taangni sa ei kaduangdamtui phul, mazap tulta nang khan aw, naliimnuai aw e.
b. Mazap tulta nang khan aw naliimnuai aw aa, khang Ciautui aa limnga bang laamnuam naveng
ee ... ci-in lasa ngeungeu uh hi.

Singkungliante tehno suakin vasate khuang kiaukiau uh hi. Vasate in buutom uh hi. Anu leh apate kidelhsuk kidelhto uh hi. Vasa namkim haam kizaa a, lokhawh gimlaitak tawh khawhsa nate beikuanin kikial pianpian tawh tangkhua khaalin huih nungin singtehte vantungah lendiaidiai uh hi. Meigong tagahte leh uusi nausite lunglengin kapkap thei mawk uh hi. Vasate alamdangdangin haam uh hi. Tuate in lungsimngeek sukha mahmah hi.

Kaneulai-in Heilei pan a Kaptel Saang hong kah kalawm Suan Kho Kam tawh kikhawlin kavak uh hi. Gamsungaa vasa haam kazak ciang un kaciing pahpah uh hi. Kaciindan uh kibanglo hi. " Keu taw lek, keu taw lek " kacih pen aman, "Pengpe lep, peng pe lep" cisak hi. " Bawngkong khak aw, bawngkong khak aw, " kacih pen aman, " Thang Khual khel bawk, sakhau sia kuah, gatam ciip pet" cisak se hi. Tudongin tua vasa haam kaciin ciangin , tua kammal teng zomlo-in ka om thei kei hi. Tudongmah in kalungsim hong phawnglaai mahmah hi.

a. Zing kazinna sawlbang kaheina navaang ngai-in duanghul ing ngaih aw..
b Duanghul ing ei sausiang mamawh huihkhi dam seem zinleeng biak sanglah dam zawng e...

Lopawi mankhit ciangin Sialsawm Lawm-an kine aa Tualbawlin guahtui ngen uh hi.

Gamkha, Taangsihkha, Tangkha, Phalkha.
Hihhun pen Tukhun kici hi. Ankungte hahhun aa lokin mahmah uh hi. Tua hunsungmahin an pawlkhat kipallam theita hi. Tangpal kisik ahihmanin Taangsihkha kici hi. Akialpiante in taanggui valmasa sikin leep thei uh hi. Tua pen lakhunlo aa kila ahih ciangin anpallam kici hi. Aalu kikhuat theita hi. Maino gahmasa kine hi. Begau kikhon thei hi.

Ankung gah leh paak hong kithawita aa azu-ava laang ahih ciangin lohun kipan uh hi. Pasal kizente in zusa vasa siahna thaang tuamtuam bawl uh hi. Lokiimah daai kai-in thaangtel, tehlop, thaang'kun, vaithang khaakin siah uh hi. Theikung omnate-ah naupangte in kithaang khaak uh hi. Ki, vahui, vakhu awkthei hi. A hingin ciahpih a, innah khawi thei uh hi.

Gamsate leh zu leh vate alauna dingin Buuk sungah meikhu tawntung hi. Buukgeih tausaang dawhin vasate vil uh hi. Cimphawngin kilong tumin lasa uh hi. Lohunna aa kizang vante pen kibik, kilong, tamngai, tulit, gawsem cihte kitum hi. Nungak tangvalte kigaldonin la kipaih uh hi.
Galkap nuamte lunglenla kipaih kaphawklai hi.

a. Pupa gamlei ih Zogam nunnuam Buuktual tausang gal aa don san nawnloh ding aw vang kon
ngaih aw e...
b. San loh dingaa lungaa nonggulh leh tongdam nemin sialzin bang kha aw lawm aw e.... kici uh.

a. Kei ngaih bangaa nong ngaih aaleh anglai paai bang hong pom vang ee huihkhi dam seem in
hong bawl keivang ngaih aw e..
b. Bawh aal hi vaw lungdeih aa khawi di, minthang tungmu vanlai hileng vanah hong laam pih
vang e ngaih aw....

Vasa khawlnopna singhiangsaang dawnah milim sailitawi khat kidaapin khai hi. Ankungte lak ciangphutin a tungah khau khung uh hi. Lobuuk tausaang panin akhaubul khih uh hi. Tua khau kai-in vasate hawlkhia uh hi.

Zingkhuavak tungin taangval kiveekte in lawingeet, [lenle,pengkul] tumin kuankhia uh a, a za khempeuh tho-in kizui khengkhang uh hi. Khuamualah kingak uh a, nungak tangval lohung khempeuh tonkhawm uh hi. Khangno kikholhna hoih mahmah zong ahi hi. A ciah ciangin sawl kipaihin khuamualah kingak uh hi. Khangnote lohunhun ngaklah

Khuadokha, Nokha, Kaukha, Theinosihkha.
Hih hunsung pen Phalbi ahi hi. Khawhsa ante minin lakphat hi. Khaigah khempeuh kaikhophun ahi hi. An neihsunsun kiseng hi. Anhaute anlakhunin gim mahmah uh hi. Khuado ciangin an a tamzaw kikaikhawm khinzo hi. Khawhsa anthak kineta hi. Taangzu vaimiimzu deih bangin kisa hi. Ei Zomite Khuado Lawm-an pen nitumnagam aa aneih uh Thanksgiving tawh kibang hi. Anlakpawi cileeng zong kikhiallo ding hi.

Aisate in Tuksung an zongin vakkhia uh hi. Anlak man ciangin khuadam ahihmanin a kuavang hu-in taikhia nawnlo hi. Tua hunsung thau mahmah hi. Naupangte Aisawkin kuan uh hi. Tua hun laitakin Aigia min baak uh hi. Hih te zong khangnote gualnopna Sport namkhat ahi hi.

Phalbi sungin gualnopna pawi khempeuh kibawl hi. Hihnei gal-aite, Tongte, Mopawi bawlte in Phalbi khuavot sungin hih uh hi. Khuavot ahih ciangin a uih amuat tawm ahihman hi.

Kumkhendan.

Mikaangte in kumkhat sungaa ni omzah pen kumkhat leh khat kibangsaklo uh hi. Nikhatin kikhai sak uh hi. Ei Zomite tua bangin i thei seksi hi. Kumkhat ni-364 hi-a kumkhat ni-365 ahi hi. Tua gel kilumlet tawntung hi.

Laisiangtho sungah Kum sagihsim a ciangtan thu pawlkhat om hi. Lokhote in kum-7 a cinkumin leitang tawlnga sak hi. Lokho lo uh hi. Sila neite in, Kumsagih a cin ciangin sila suahtakna pia uh hi. Summetkhate in kumsagih a cin ciangin maisak uh hi.

Ei Zomite in Behiangkum cih nei hi. Tua kumin Behiang hoih aa gahpha mahmah se hi. Behiangkumin kialpi tung thei hi. Pulnatna tung thei hi. Gamsi, tuahsiatna tam hi. Khuahun sia lua-in huihpi pingpei nthahaat hi. Tuikhang hi. Meikang, tuikia, gamsi tam hi ci uh hi.

Behiangkum pen koipan kipanin kisim ahitam kitheilo hi.

Khangluinai.

Tuhun bangin khutbuhnai, sabuainai, khuapitau-nai cihte omlo hi. Zingthawhhun, luphun cihte pen Aakkhuan zui-in nagamta uh hi. Zingsang khuavakma-in aak thumvei khuang hi. A thumveina ciangin khuavak hi. Vaikin a om ciangin aakmasa khuanin tho uh hi. Vaingeina ahihleh Aakthumvei na leh khuavak kituak hi. Innsimah aaklui khuangthei khatciat aneih nang un hanciam uh hi.

Zingsol, nitaksol leh khasuah khatum, nisuak, nisang, nisun, nikai nitum enin hunsehin naseem uh hi. Thekhuan ngai uh hi. Nitak the a khuan ciangin khuamial tawh kizom pah hi. Lokinte nitak the khuan ciangin ciah uh hi. Zingthe aa thote pen zekailua thei hi. Khangthakte bangin hunciamtehna aneihloh hangin ganhingte leh vantung ni, kha, aksite enin manpha takin ahunte zang uh hi.

PUPATE KI-UKNA UPADI.

Ih Pu ih Pate in laibu laikung neilo uh-a lungsimkhuakpilna leh ciaptehhaatna zang uh hi. Amaute in upadi thukhun a zat ciangin gatangkaai-in thulu khatkhit khat sotin sut ngiatngiat uh hi. Palsatna zui-in liau or gaam ci-in dan kipia a mawhna thaman saang sak uh hi. Thukhun sungaa thukham upadi palsatna thaman ahi hi. Liau leh Gaam pen a khiatna kigamla lualo hi. Lawk cih kammal khat neilai uh hi. Hausa thupha manglo a, ama liausum pialo ahihmanin Lawk ci-in aana tawh aneihsa khatpeuh la uh hi.

Liausum sehdan tuamtuam.

1. Lawi-1, Lawi-4, Lawi-8.
Lawi-1 ciangin Ks 30, Lawi-4 pen Ks 120, Lawi-8 ciangin Ks 240 ahi hi. Luangthu zah aa thupi thuliante ah Lawi-8 liauna kizang hi. Mihing tungaa khutkhial aa sihna ciang a tung thei thute, mihing nuntakna susia khialhnate tungah kizang zawdeuh hi. e.g. Numei leh pasalvai-ah zawlgai aa atenpih keileh, Lawi-8 ngen hi. Zi amakleh Lawi-8 kiliau sak hi.

Nidangin zawlgai pen sia-ngaihsut mahmah hi. A tenpih zongin mindaiman ci-in Lawi-4 ngen teitei uh hi. Mizi tungah akhialte pen zineipa in amakleh, Lawi-8 ngen a, amak keileh lawi-4 ngen hi. Midang tawh mawhna hangin numei amakleh numeiman kipia kik hi.

Tualthahna pen Lawi-8 sangin niamzaw ngeilo hi.

2. Sial-1, Sialpinuta, Sial-3.
Sial khat ciangin Ks 200 ahi hi. Sial pen mo leina tawh kisai-in kinakzat zawdeuh hi. Numei mawhna hangin kikhenna apianleh Sialkhup beizah kipiakik hi. Moleite aadingin vangikpi ahihmah bangin a piakikte aadingin zong vanzang hetlo hi. Nupa kikhen ding haksa saktuam mahmah hi.

3. Tau-1, Tau-2, Tau-3.
Taukhat ciangin Ks 3 tawh kikim hi. Tau-3 liaunate pen thuneu zawdeuh guktakna, migensiatna, zuauphuakna, mi suktuahna cihbang thute tungah kizang hi.

4. Tuk-3 dan.
Vok tuk-3 dan pen muntam-ah zang uh hi. Logam kigi keekna, innluang kigi keekna, tuilam suksiatsakna, logamsing kiphuksak, ankung kisuksiatsak leh thutuamtuam ah kizang hi. A vanman a loh banah tuk-3 kiliau sak hi. Vok tuk-3 liauna thu tam penpen kha ding hi.

5. Siattutna leh siansuahna.
Innsung huangsung lungmuanna susia thei thu tuamtuam om hi. Midangte huang sungah gulsia tangsia kipailo hi. Gamsung tuahsiatna a omleh, innhuangsung kilutpih nuamlo hi. Leengla, zintung, innkawm mikhatpeuh in, tua innsungah a omsungin tuahsiatna aneih ciangin innsiansuah ci-in thuumna nei masa hi. Inntek lungkimna bangin a nget bangbang piak kul hi. Luangman zahzah mah kingen lel uh hi.

Biakinn ahizongin, mikhatpeuh inn ahi-a, a huangsung ahi zongin nupa-lupna tung ahi zongin, numei leh pasal mawhna a bawlleh, Lawi-8 mah gaam hi. Biakinn ahihleh Biakinn aapna sumbeizah kiliausak a, inn-aapna kibawlpha kik hi.

6. Zehphi, Zehpik.
Nidang Tualbawl hunlai-in khuabupin zehtang uh hi. Zehphi or Zehpik te in, Tualbawlna beikhempeuh loh hi. Mikhat in Dawipi-dawitaang athoih ciangin a siampite thupiak bangin zehtang uh hi. Innnung phaitamhuang kongkhak vang leh konbiang kongkhakvang khuam tungah sawlbawk-hing khai uh hi. Tua sawlbawk kipaihkhiat matengin kimawklut ngamlo hi. Inntual tawnnuam leh zintungnuam a omleh zehtang maw tanglo dong masa uh hi.

Zehphi a om ciangin inntekte kithoihna sumbei teng loh uh hi. Gannoman, siampipa nilawh, siampipa sikdam, bangzah bei dongin loh hi. Zolam leh Pawite in Dawipi thoihna dingin meipum zang theu uh hi. Tua hi-a, zehphi khak ding kilau mah mah hi.

Zomi ih Pu ih Pate hunin thusia khatpeuh a omciangin Hausazum kitun pahpah lo uh hi. Thute a neu theithei dingin hanciam hi. Leenglakhah paisak phot hi. Tua Leenglakhahpa tungah khial ahi zongin, k"khial kei ung" a cinuam uh ahi zongin thuzasak kik uh hi. Khial a kisak ciangin zubeel khat tawh kuanin vathuum uh hi. Thuumna zubeel pen phel,gaphel sangin neuzaw theilo hi. Thuumna a omleh a kimaisak tamzaw hi. A thuumnop keileh Leenglakhahte in Hausa zumah zubeel tung uh hi. Zubeeltung cihpen thubawl [tayasuai] acihna ahi hi.

Hausazum pan khensatna dan mawhna thaman pen liautuak ci uh hi. Khangluite in lungkimlohna thukhat hang aa amat sum ahi a, van ahizongin gaam ci uh hi.

Ih Pu ih Pate in upadi-thukham hiteng ci-in amalin nei tuanlo uh hi. Apiang bangbang bangtawh kituak hiam, ci-in thukhen uh hi. Tualthat hoihlo hi. Mihinggau kizo lo hi. Kuaman imcip theilo uh hi, ci-in um hi. A imcip zongin ama luang in sawng teitei hi, ci-in um hi.

Zuau gen kei un. Zuau in a khaap tawn hi, ci-in kihilh uh hi. Mi gensia kei un, thopi in napuak hi, ci uh hi. Ih genkhempeuh biciing panin hong ngai om hi, ci uh hi. Tua pen Pasian cinuam maw, asiam maw, dawi maw khatpeuh cinuam ahi hi. Thallam cilsiat eimau tungtu ci-a, eimau hih bangbang eitung hong tukik thei hi, ci uh hi. Hih thubulphuh pen "nang tunga hong kibawl ding nadeih bangin nalawmte tungah nabawl in" acih thukham mah bang ahi hi.

Angkawmna.
Numei leh pasal lupkhopna pen thaanghuai ngaihsut mahmah hi. Gamsung kuannuamte'n numei luppih lo uh hi. Galkapte gamsungah numeiluppih a omleh a taltangah thautang lut hi, ci-in gen uh hi. Taanglai Siampite a Siangthomun a lut uh ciangin nipikaalkhat kisiansuah masa a, a zi tawh lumlo hi.

Nupa lupna tungah midang amawh khakleh, innteekte in sia-tuaklawh hi. Amau lupna tungah midangkhat tawh amawh khak leh, amawhnu amawhpa in amawhlo zaw pen suun hi ci uh hi. Ei khangah zong paulap ding mitmuh tampi om hi. Suun, cih ciangin sihna hiam dammawhna hiam khat teitei tuak cihna ahi hi. Damlo aa sibaih tamzaw hi.

Nu leh Pa zahtakna.
" Nu leh Pa thu mang un, Nu leh Pa thumang nahlawh peek hi" kici hi. Nahlawh peek cih ciangin thuphasaang gennuam ahi hi. Masuan vang hi, daupai hi, mainawtin nuamsa uh hi, ci hi. Tua mah bangin uunau sungah Nu leh Pa vakte a dangte sangin lawhcing zaw veve uh hi. Nu leh Pa samsiatna taangtung hamtang ci uh hi.

Nidangin salung-sakal, aakgilpi, sanaangkhil cihte Nu leh Pa zahtakna khanghamte zahtak piakna-in nesak uh hi. Bangkuasung aa kine anlehtui kihawm khempeuh Nu leh Pa tanh kipia masa hi. Nu leh Pa tunga ih bawl bangbang ei tungah hong tungkik ding hi.

PAUNAK-THUPIL.

Paunak pen Pilnasaal tawh kibang hi. Mihing piankhiat aa kipan nuntaksung theihhuai thute Paunak kammal zangin thuhilh a, kimangngilh ngeilo hi. Ih Pu ih Pate zong minampi minamliante mah bangin Pilnasaal ahi Paunak kicingtakin nei uh hi. Thukhatpeuh a om ciangin thutampi gentaangin Paunak khat kigenleh, muitu-in deihna hoihtakin kitel pah hi. Laibu hongaa sim kullo hi. Tua Paunakte sisan sungah kiguangsa hi-a, asia-apha khensiamna thuhilhna in kizang hi.

Midangte aapan kilalo Zomi-tualsuak Paunak honkhat.

Akpi nawi hawm. --------------------Baaltung tuisun.
Aaktui suam leh sila suam------------Baak bang.
Aakpi khuan hang khuavaklo---------Baakvaat bang.
Aakgeh tuahloh zawngkhal-----------Bangkuakanzo gatangthawl.
Aakta duhgawl kilawh khup----------Beelgongheek leh thei vatuk.
Aakkhaguhin saiman-----------------Boih in kamei atunciang Tongnign ci.
Aakta mangkuan kitutu--------------Beli pakh.
Aak ihmu bang-----------------------Beli thoknawn gahpha.
Aakekkawi nuihsan------------------ Buipi leikei zong khuangai.
Aak ekkawi lawngngam,suantaat-----Bui phakkuan aatawp.
Aisa longeek aazol--------------------Baibek zingtho.
A simasa puantuam tang.
Aikuahan,tapkualhan.

Ciahkuan baal em.------------------- Dahpa taptungkal.
Ciamnuih galsuak.------------------- Dahpa kawlkhuang.
Cici tavak----------------------------Deih teel vaal.
Cimnuai aa sa kibak Geltui ah thuk---Deeklam tuktum zong galsuak.
Cinana sihphut,veih------------------Duh omna leh ngaih omna.
Ci omlo sa limlo----------------------Duhop samalman.

Gangmuan--------------------------Hausa sialkhaulet.
Gallu kihta gallu tuak----------------Hausa tel in kuangzawn ban.
Gang pil leh uipil kimanzolo----------Hausa thu leh naupangthu.
Gipzong leh Khuaizong-------------- Hakai pahtak lungheng.
Gilpi leh sakhau---------------------Hikpi cihkhap zong nemtuam.
-------------------------------------Humpi gilkial in piauneel bak.

Khatlah katem khatlah kapai--------Lamsak leh Pute kineek zolo.
Khatveileh simsingpak,khatvei------Lawhsia leh zi khek ngeina.
Komkim tapasal sagihnei zong nukik Leiluah suangluah bang.
Kamsiam sialleisang, kamsian-------Lawmngaih leh mei-amsa.
Kawlzong tuidamin kiho-------------Lozonkhelh kumkhat zizonkhel khankhat.
Kawlmangthu aakpin phiat----------Lamtom nuam kumkua aa tunglo.
Kawlgit suluk-----------------------Lungnuntak.
Khaupe in asihnading kungmuizuan-Lingkhei bang.
Kaunei kisungsia.------------------
Khausaulua kikai awk--
Khaikha aguiah gah-----------------Mihing leh Papo.
Khuanung thutheih sanuakap-------Mizawngpau leh tuisungpau.
Keeltatnua aa keeldaikai------------Maitang singhawngbelh.
Kawlzawng naipuanteeng-----------Meima lo-ah tho tulo.
................................................................Meikhupaisuak.
Nu leh Pa thumang nahlawhpeek---Meimalian kideihlo..
Nahtangzong khil kinei-------------Mittaw sialkhaulet.
Namtomhauh leh tuita khan--------Muzong hamsia.
Nauzaw ektumpai------------------Meikhulian guan.
Naupang silpakdeih----------------Mimzangaa lawikai.
Nunglam sodawh-------------------Mualmongaa meikai et.
Nunglam mitnei.-------------------Muhloh su bek kilei.
Numeithadah kungmuitu-----------Muizanglua kipeisat.
Nene puksi omlo-------------------Miksi zong lubawk kiguang.
Numeigilo sukpum kuaitan---------Mikhut aa gulman.
Numei vaakhat thusiazong---------Meiawngkaal aa nisa.
Numei meisakaa mawh meikhangahtomlo
Numei sutpom aval omlo
Numei gilo phungkhen--------------Pasan sialneek.
Numeilo-in inn kisuanglo-----------Pathat tokhom guan.
Numeikhua leh sakhi khua----------Pengpelek bang aa tungnun kituh.
Nupi gilkial beelkek-----------------Penglam cisel.
Naucing muanhuai awngahta.-------Pu lo-in Han tanglo.
Nupa lungtuak khuatazo------------Phim leh khau.
Nakeel luphum---------------------Phalbi zuau ngeilo.
...............................................................Phalbimang.
...............................................................Phuluum phulnang leikhan petlet.
Sakhi a pi san a no san
Sakhi in atatnang kuamkua khual
Sa aahang sa-in si,galhang galaa si-- Taanghaamkin bang.
Sialkop gosa zong kikhen----------- Tagah nawimuh.
Siampi lo-in gua kisaatmawh.-------Tagah nuamsa gawldawnah tuang.
Sagil tahloh thukiplo----------------Tapahawmthawh tualgalsuak.
Sahang meilet----------------------Tanu pahtak zawlgai.
Sahaang langcin sangaklaang.-------Tangtel sihtan.
Sahaang in agial zahtak-------------Thawlhawm aginngeih.
Sakhimanlo ngaltangtum----------- Thadah hampat.
Sakhuai----------------------------Thebetkhiat bang.
Sapultuak bang.--------------------Tui leh nga tuisung ngakhiat.
Sazuk kipuak.----------------------Tuipi luangdialdial in luangkuatai.
Sihlah lel hinlah lel.-----------------Tuithuklua tanglo.
Sileh hing kimu---------------------Tuibuasa kiluak theilo.
Sialnupa zong sihphualah kiliak.-----Talzol zong.
Simbeng zong kimcitciat tangzang kiguan.
Sung in duh aa laizommel phawklo.
Va-ak utong aa kibawl-------------- Uimisineek.
Vansam bang aa bul neilo----------- Uipi lehsaguhbawk.
Vokkhialtaivai in vokpikunngak suankhia. Uita atatnaah zual.
Vainung guahsia inlap.--------------Uipi vakvai insaguhbawk tuak.
Vutlak veihpek.---------------------Uipi leengla zong nuamtuam.
................................................................Ui in aluak nekik.
................................................................Uitui buaksuah.
Zawlgaimasa in zawlgai nunung ko.- Uimeikaang bang.
Zawngin akhawnko-----------------Ngalhapaksa tum ngeilo.
Zawngha theilo zawngha hilh.
Zawlthu kaalah sialthawl.
Zawngkhua-ah hawh zawngneekne, kikhua ah hawh ki neekne.
Zawlui leh lamlui.
Zawnglohun, uipi sabeelcing.
Zawlta khuasuak demzo omlo.
Zawl hel in sukpum tawilo.
Zawng in ne aa ngau in thalpuk.
Zawhngeu taneih.
Zingguahzu leh makthak si.
Zum leh saili aa si omlo.
Zu inzong alawl sihpih.
Mawmaw thutahson [sihzangpaunak]
Thallam cilsiat eimau tungtu.

Sumlei-sumzuakna tawh kisai vantuamtuam.

Nidanglai hong uk kumpidang akhanma-in dangkatang kizang ngeilo hi. Van leh van kikhek uh hi. Mikaang kumpi hong khan ciangin Dangkatang hong piang hi. Agiktehna tawikhai tawisuang kineilo hi. Van kileite in agolna leh atamna zui-in a man seh uh hi.

Antehna.
Anneektehlawh khat ciangin bawngnawihai-8.
Anneektehlawh-2----lawhbeu -1
Lawhbeu-2----------Haii 1
Haii-2 ---------------Seng-----1
Seng-2---------------Seu------1
Seu-5 ---------------PANG--1
Pang-2 --------------Beem---1[Seu=10]

Atom-asau, asaang-aniam tehna.
Beliphei. belitung.
Zungkhat.
Tukkhat.
Voktehna aa kizangteng hi.

Khaapkhat.
Tongkhat.
Laamkhat.
Innlaam leh Leilaamtehna hi.

Khaapkhat.
Kalkhat
Innkamongtan.
Kongbiangtan.
Inndungtan.
Kuampikhattan.
Nikhatpainatan.
Agamla sansaat aagenna hi.

Siakmittan.
Khuktan.
Kawngtan.
Dintan.
Innkhumtan.
Gawtawntan.
Asaanna leh athukna tehna hi. Tuithuk ih gen ciangin gawtawntum pen athukpen aa kigen ahi hi.

Samzangcia, phimcia, kaucia.
Miksicia.
Cindumcia.
Taangtangcia.
Meneucia.
Khutdawhcia.
Tangaicia.
Pheicia.
Pumcia. Pheekhualcia.
Beemcia.
Saicia.
Aneu genna leh alian genna hi.

Khutpimaicia.
Khutpeekcia.
LawhkhukpiciaTaptungcia.
Inntualcia.
Innhuangcia.
Logamcia.
Azailam genna hi.

Zabo.
Tongsu.
Sialtal phacia genna hi.Leitung pilna in hongbat ciangin Piciang,pikhau kizang hi. Asang aniamtehna vanhoihnono leh agoltehna agiktehna vantuamtuam kibawl hi Video cemera hoihte tawh mualsangte kizaihleh tuipi pan bangtan saang cih kilangpah hi. Innsangkhat kizaih leh adungavai azaina asanna avekin kilangpah lian hi. Piciciang hoihnono leh pikhaulamdangnono kibawl hi. Agiktehna pen Oz aa kipan Tanzakhatgik tehna nangawn bawl uh hi.

Wisdom is better than silver and gold. for seek it find it and lost not thy soul. Pilna in ngun leh kham sangin manphazaw hi, tua hi-a, zong in, mu in, na kha mansuah kei in.

Thang Siangh.